Hình ảnh người ả đào qua các nguồn tư liệu từ thế kỷ XVIII đến hết thế kỷ XIX

Hình ảnh người ả đào qua các nguồn tư liệu từ thế kỷ XVIII đến hết thế kỷ XIX
2.1.1. Các loại nhân vật ả đào qua các tư liệu thế kỷ XVIII
Nhân vật ả đào có công với cộng đồng:
 Trong các tác phẩm văn xuôi chữ  Hán cuối thế kỷ XVIII, nhân vật ả đào được ghi chép lại là những người có tài sắc, có đóng góp quan trọng đối với cả cộng đồng.
Qua tìm hiểu, chúng tôi thấy kiểu nhân vật này xuất hiện ở mục Ca nữ trong truyện Đào nương kí (truyện đào nương) [sách Công dư tiệp ký của Vũ Phương Đề]. Thế kỷ XVIII người ta viết về ả đào thế kỷ XV, tức là đi tìm từ nguyên của chữ ả đào. Truyện kể rằng tại làng Đại Xá, huyện Tiên Lữ có một thôn có rất nhiều gái đẹp. Những người con gái ấy phần nhiều làm nghề xướng ca. Khi quân Minh sang xâm lược nước ta vào cuối đời nhà Hồ, quân giặc đóng đồn khắp nơi, thôn ấy cũng có đồn của chúng. Giặc rất sợ muỗi, mỗi người dùng một cái túi lớn, đêm đêm chui vào đó mà ngủ, buộc miệng túi lại để khỏi bị muỗi đốt. Chúng chỉ để một người ở ngoài, đợi lúc chúng dậy thì mở túi ra. Bấy giờ trong thôn có một người con gái tên là Đào Nương, nhan sắc xinh đẹp lại hát hay múa đẹp nhất  vùng nên được quân Minh yêu mến và giao cho nàng nhiệm vụ buộc túi mỗi đêm. Nhân cơ hội đó, nàng lập mưu với những người già trong làng đợi lúc quân Minh ngủ say khiêng túi ném xuống nước bên cạnh làng. Túi trôi ra sông cái nên quân Minh bị hao mòn mà không biệt tại nơi đâu. Quân Minh liền rời đi nơi khác và dân làng Đại Xá nhờ thế mà được yên ổn. Ngày sau, người làng nhớ ơn nàng nên lập đền thờ và thôn nàng ở khi trước gọi là “thôn ả đào”.
Câu chuyện trên không chỉ góp phần đưa ra một giả thuyết về nguồn gốc hát ả đào mà còn cho ta thấy đặc điểm chung của nhân vật ả đào trong giai đoạn đó. Đào nương là những người sắc nước hương trời, có tài hát hay đàn giỏi. Đặc biệt họ cũng là người có công lớn đối với cộng đồng nên được xã hội coi trọng và vị nể. Bên cạnh hình ảnh nhân vật ả đào có công với cộng đồng, trong các tác phẩm văn xuôi chữ Hán cuối thế kỷ XVIII, chúng tôi còn thấy xuất hiện kiểu nhân vật ả đào nuôi thư sinh ăn học.
Nhân vật ả đào nuôi thư sinh ăn học:
Kiểu nhân vật này nằm trong hệ thống nhân vật nữ có công đối với sự nghiệp học hành khoa cử của các sĩ tử xuất hiện trong các tác phẩm văn xuôi chữ Hán thế kỷ XVIII. Qua những câu chuyện được ghi chép lại, người đọc phát hiện ra một sự thật hấp dẫn: đằng sau thành công của các bậc nam nhi có một phần công sức rất lớn của các bậc nữ nhi tần tảo. Kiểu nhân vật nữ này xuất thân từ rất nhiều thành phần khác nhau: có người là những cô gái thôn quê bình thường vô tình thấy cảnh kẻ sĩ mà sẵn lòng giúp đỡ: tặng vải đóng khố, trả giúp nợ nần… như trong truyện Ông Nguyễn Bá Dương, Ông Uông Sĩ Đoan, Ông Nguyễn Văn Giai… Nhưng cũng có người lại xuất thân cao quý là tiểu thư khuê các con quan: phu nhân Lan quận công – vốn là con út của một quan huyện. Dù xuất thân quyền quý nhưng khi lấy ông Nguyễn Thực – là kẻ hàn sĩ, vì cuộc sống nghèo khó nên  bà luôn chăm chỉ làm lụng không quản vất vả để chồng chuyên tâm học hành dù mấy năm ông đi thi đều không đỗ (Phu nhân Lan quận công – Lan trì kiến văn lục). Kiểu nhân vật là ca nhi, kĩ nữ có công nuôi thư sinh ăn học cũng được ghi chép trong Lan trì kiến văn lục. Câu chuyện về Ca kĩ họ Nguyễn (Lan trì kiến văn lục) kể về cuộc đời của Thượng thư Ôn quận công Vũ Khâm Lân được một ca nhi nuôi ăn học. Sau khi bị mẹ đẻ bị đuổi đi, người mẹ kế độc ác bắt ông bỏ học đi chăn trâu. Không chịu nổi cực khổ, ông bỏ chốn và được một ca nhi cưu mang nuôi ăn học. Người ca nữ xinh đẹp, hát hay thấy ông là người tài mà nghèo khổ nên lấy tất cả số tiền kiếm được bằng nghề hát xướng để giúp đỡ ông. Trong suốt những năm dài ôn luyện, chờ đến ngày lên kinh dự thi, người ca nữ đó đã nâng khăn sửa túi, chu cấp tiền bạc cho ông ăn học. Sau này khi đỗ đạt ra làm quan, ông có tìm gặp để báo đáp và muốn cưới nàng làm vợ để trả ân nghĩa xưa nhưng cha ông không đồng ý vì quan niệm ca nữ là loại đàn bà giang hồ, không được phép bước chân vào nhà gia thế. Không thể bước qua rào cản quan niệm “xướng ca vô loài”, Vũ Khâm Lân phải nghe theo lời cha, kết hôn với một cô gái khác do gia đình lựa chọn. Rất lâu sau này gặp lại người ca nhi đó ở đất Trường An, Vũ Khâm Lân mới biết cuộc đời bất hạnh của nàng. Nàng lấy một quan chức nhỏ ở Thái Nguyên, khi chồng chết người em trai phá tán gia sản, nàng đành dắt mẹ lang thang ở đất Trường An, dựa vào tài đàn hát kiếm ăn qua ngày. Cảm thương cho số phận của người con gái là ân nhân năm xưa, Vũ Khâm Lân có ý muốn bù đắp phần nào cho nàng, nhưng người ca nhi ấy đã kiêu hãnh từ chối: “thiếp đã không có duyên làm vợ chàng thì chẳng có lí gì để nhận tiền bạc này”. Cuộc đời người ca nữ ấy cũng là đáp án chung cho số phận của các ả đào xưa. Họ là những người có dung nhan xinh đẹp đến nghiêng nước nghiêng thành, tài năng đạt tới độ kĩ nghệ, nhưng có cuộc sống bất hạnh và bị xã hội kỳ thị nặng nề. Chỉ vì nghề nghiệp của ả đào chủ yếu là dựa vào thanh và sắc, nên bị xếp vào loại xướng ca vô loài bị xã hội xem thường, khinh miệt.
2.1.2. Nhân vật ả đào qua nguồn tư liệu thế kỉ XIX
 So với văn xuôi, hình ảnh người ả đào xuất hiện với cường độ nhiều hơn trong các tác phẩm thơ ca giai đoạn thế kỷ XVIII đến cuối thế kỷ XIX. Chân dung nhân vật ả đào hiện lên trong cả văn xuôi và thơ ca với đặc điểm tiêu biểu nhất của những kiếp người tài hoa mệnh bạc. Phần nhiều trong số họ là những người có dung nhan xinh đẹp, thông minh, có tài đàn hát làm say mê lòng người nhưng cuộc đời đầy bất hạnh, gian truân.
Nhan sắc là một cụm từ gắn liền với hình ảnh nhân vật ả đào và là đặc điểm được nhắc đi nhắc lại nhiều lần trong các sáng tác của các tác giả trung đại. Nhìn từ phía những người thưởng thức, khán thính giả của lối hát ả đào là các nhà Nho - các đấng mày râu nên việc họ đặc biệt nhấn mạnh đến nét dung nhan xinh đẹp của các ả đào trong các sáng tác của mình là điều dễ hiểu. Nằm trong hệ thống nhân vật trung đại, ả đào được miêu tả với nhiều bút pháp ước lệ. Rất nhiều các điển tích, điển cố, hình ảnh và từ ngữ ước lệ được sử dụng khi tả vẻ đẹp những người phụ nữ làm nghề cầm ca. Tác giả Phạm Đình Hổ trong bài Hữu sở cảm đã sử dụng hình ảnh “Mi đại nguyệt song loan” để miêu tả nét đẹp đôi mi của người ca nhi ở đất Trường An: “Trường An tiểu nhi nữ/ Mi đại nguyệt song loan/ Vị ái mai hoa khiết/ Lâm phong bất giác hàn.” (Trường An cô gái nhỏ/ Mày sắc tựa trăng non/ Vô tình quên gió lạnh/ Bởi yêu mai trắng trong) (Kim Anh dịch). Trong bài Tiểu cơ ca Phạm Đình Hổ cũng sử dụng hình ảnh ước lệ: “Vân nguyệt song nga sơ xước ước” khi nói về vẻ đẹp của người ca nữ nhỏ: “Doanh doanh nhị lục thùy gia nữ/ Độc hướng phong tiên vũ sở yêu/ Vong nguyệt song nga sơ xước ước/ Hương tùy tiêm bộ ám yêu kiều” ( Cô bé mười hai đẹp nõn nà/ Một mình uốn lượn múa rồi ca/ Mày non mây thấm xanh mươn mướt/ Gót ngọc hương theo dáng điệu đà) (Kim Anh dịch). Dương Tự Nhu trong các bài thơ tặng cô đầu Văn, cô đầu Phú, cô đầu Kim cũng viết: “Quân thị phong lưu hồng phấn khách” (Nàng là khách phong lưu hồng phấn – Tặng cô đầu Văn – Dương Tự Nhu – [8, 452]); “Kìa liễu lục đào hồng tri kỉ đó/ Hỏi những lúc gió trăng trăng gió/ Biết yêu hoa dễ có mấy người/ Than ôi sắc nước hương trời” (Tặng cô đầu Phú); “Vẻ xinh xinh mày liễu má đào/ Bấy lâu nay trộm nhớ thầm yêu” (Tặng cô đầu Kim). Trong sáng tác của Nguyễn Du, hình ảnh của cô đào hát tên Cầm nổi tiếng ở đất Long Thành cũng được miêu tả một cách ước lệ. “Xuân phong yểm ánh đào hoa diện” (Gió xuân óng ánh mặt đào hoa – Long thành Cầm giả ca). Đặc biệt để tả nụ cười của mĩ nhân, tác giả Nguyễn Đức Đàm ví nụ cười giai nhân có thể làm nghiêng nước nghiêng thành: “Khuôn thiêng khéo đúc nên người/ Khúc ca vân tán, vẻ cười thành khuynh” còn Nguyễn Du khẳng định nụ cười ấy đáng giá đến nghìn vàng: “Đã nên quốc sắc thiên hương/ Một cười này hẳn nghìn vàng chẳng ngoa”. Không chỉ xuất hiện trong thơ văn Việt Nam, điển “nhất tiếu thiên kim” – một nụ cười đáng giá nghìn vàng đã được các thi nhân Trung Quộc tự cổ xưa sử dụng khi miêu tả vẻ đẹp của các bậc tuyệt thế giai nhân. Vương Tăng Nhu vịnh nàng Sùng Cơ có câu: “Tái cổ liên thành dịch/ Nhất tiếu liên kim mãi” (Ngoảnh lại nhìn thành cũng chuyển dịch/ Một nụ cười nghìn vàng cũng mua). Lí Bạch cũng có câu: “Mĩ nhân nhất tiếu hoán thiên kim” (Nụ cười của người đẹp đổi lấy nghìn vàng). Không chỉ sử dụng nhiều điển tích, điển cố, đôi khi vẻ đẹp của các đào nương còn được so sánh với các đại mĩ nhân. Tác giả Nguyễn Văn Bình nhân làm bài hát nói tặng cô đầu Yến, cố ý mượn tên cô để so sánh vẻ đẹp của đào Yến với nàng Triệu Phi Yến đời Hán.

“ Khả liên Phi Yến

 Chốn Hán cung nức tiếng bấy nhiêu lâu

Vẻ gương loan vằng vặc trên lầu

Xui lòng khách Phượng cầu thêm khắc khoải

                                    Thi nhân lão khứ oanh oanh tại

Công tử quy lai yến yến mang

Lầu Vũ Ninh bóng ác mấy hôn hoàng

Nào đôi lứa uyên ương ai đó tá

Đền Đồng Tước ra tay mở khóa

Mượn thư hồng giãi tỏ tấm tình chung

Ước ao cá nước mây rồng.

     (Tặng cô đầu Yến)

            Để ca ngợi vẻ đẹp của cô đầu Yến, tác giả không chỉ so sánh giai nhân với nàng Triệu Phi Yến mà còn nhắc tới hai mỹ nhân nổi tiếng thời Tam quốc là Đại Kiều và Tiểu Kiều qua tích đền Đổng Tước. Vì giai nhân quá đẹp mà khách tài tử ước ao được gặp “cá nước mây rồng”. Sắc đẹp của các đào nương không chỉ làm đắm say các quan viên trên chiếu hát khi họ còn đang thời son trẻ, mà thậm chí ngay cả khi đã về già. Tình cảm của các văn nhân dành cho các ả đào sâu đậm đến mức khao khát được trở thành “đôi lứa uyên ương”, “cá nước mây rồng”. Điều đó cũng chứng tỏ ao ước có tình ái với các cô đào có sắc đẹp là ước muốn của rất nhiều các quan viên. Nguyễn Công Trứ làm thơ về một ả đào già mà vẫn còn xinh đẹp: “Liếc trông giá đáng mấy mười mươi/ Đem lạng vàng mua lấy tiếng cười” (Bỡn cô đầu già).
Đến thế kỷ XVIII, ca trù đã trở thành một thú chơi được giới trí thức, thương nhân… yêu thích ả đào từ một hình thức nghệ thuật nghiệp dư đã chuyển thành một “nghề” có tính chất chuyên nghiệp phục vụ nhu cầu giải trí của các nhà Nho. Ả đào là nhân vật trung tâm của cuộc hát và để sống bằng nghề, họ không chỉ dựa vào nhan sắc mà phải có tài cầm ca, thơ phú. Trong xã hội chuyên chế phương Đông, người phụ nữ không có cơ hội để thể hiện tài năng về chính trị, kinh tế hay khoa học như ngày nay. Ngả đường duy nhất để họ bộc lộ tài năng, phẩm chất của mình là tài thơ, tài đàn, tài múa hát, nhìn chung là các tài năng trong địa hạt nghệ thuật. Dương Tự Nhu trong bài thơ Tặng cô đầu Kim ca ngợi tài đàn hát nổi danh của nàng:

“Ngã thị phong lưu hiền thái thú

Quân ưng hồng phấn cổ danh ca”

(Ta là quan Thái thú phong lưu mà hiền

Nàng là cô đầu đẹp hát hay có tiếng).

            Tuy nhiên, có lẽ người nhắc đến tài đàn hát, cầm, kỳ, thi, họa của các ca nhi nhiều nhất là Nguyễn Du. Trong Long thành Cầm giả ca, tác giả viết về cuộc đời tài sắc của một ca nhi ở đất Thăng Long, nhờ có tài đàn hát đã khiến cô nổi danh khắp vùng:

“Long thành nức tiếng giai nhân

 Họ tên không nhớ, Nguyễn Cầm nổi danh

“Cô Cầm” quen gọi trong thành

Khúc cung phụng cũng tài lành hơn ai”.

            Trong số những tài năng của cô Cầm, Nguyễn Du đặc biệt nhấn mạnh tới tiếng đàn đạt đến độ điệu nghệ, tinh tế tới mức có thể thẩm thấu được những cung bậc cảm xúc khác nhau:

“ Năm cung réo rắt tơ tình,

Tiếng khoan dường gió, chuyển mình rừng thông.

Trong như tiếng hạc trên không

Mạnh như tiếng sét hãi hùng tan bia.

Buồn như Trang Tích khách kia,

Ốm ngâm tiếng Việt, đêm khuya não nùng”.

            Và tiếng đàn ấy đã làm xốn xang, nghiêng ngả biết bao người nghe:

“Người nghe mê thích vô cùng

Đó là những khúc nhạc trong Trung Hòa

Tây Sơn quen khách tiệc hoa

Mải vui quên cả tiếng gà tan canh

Đua nhau gieo thưởng tranh giành

Tiền coi như thể bùn tanh khác gì”.

            Tìm hiểu những sáng tác của Nguyễn Du viết về những người kỹ nữ, chúng tôi nhận thấy rằng giữa họ có một đặc điểm chung về tài năng nghệ thuật. Ngón đàn tuyệt thế không phải của riêng cô Cầm mới có mà nó còn xuất hiện trong những câu thơ ca ngợi tài năng của nàng Kiều. Tiếng đàn của Thúy Kiều cũng được tả rất hấp dẫn:

“ So lần dây vũ dây văn

Bốn dây to nhỏ theo vần cung thương.

Khúc đâu Hán Sở chiến trường,

Nghe như tiếng sắt tiếng vàng chen nhau.

Kê Khang này khúc Quảng Lăng,

Một rằng lưu thủy hai rằng hành vân.

Quá quan này khúc Chiêu Quân,

Nửa phần luyến chúa nửa phần tư gia.

Trong như tiếng hạc bay qua,

Đục như tiếng suối mới sa nửa vời.

Tiếng khoan như gió thoảng ngoài,

Tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa.”

            Đặc biệt tiếng đàn ấy có thể khơi gợi những cung bậc cảm xúc thẳm sâu trong tâm thức con người:
“ Ngọn đèn khi tỏ khi mờ
                        Khiến người ngồi đó cũng ngơ ngẩn sầu.
Khi tựa gối, khi cúi đầu,
Khi vò chín khúc khi chau đôi mày”.
Thậm chí tiếng đàn ấy có thể gọi lên những xúc cảm ai oán nhất:
“Bốn dây như khóc như than
Khiến người trên tiệc cũng tan nát lòng”
Nhưng đôi khi chính tiếng đàn đó lại gợi lên cảm giác đầm ấm, vui vẻ:
                                  

“Khúc đâu đầm ấm dương hòa,

                                    Ấy hồn hồ điệp hay là Trang Sinh.
                                    Khúc đâu êm ái xuân tình,
                                    Ấy hồn Thục Đế hay mình đỗ quyên?”
             Không chỉ có tài đàn hát, Thúy Kiều còn có tài làm thơ. Trong toàn bộ tác phẩm, Nguyễn Du đã để Kiều làm thơ bảy lần, chơi đàn tám lần và mỗi lần là một trạng thái cảm xúc rất khác nhau, qua đó khẳng định tài năng tuyệt đỉnh của nàng. Trong Truyện Kiều không phải chỉ có Vương Thúy Kiều được nhắc đến là một kỹ nữ với các món nghề đàn hát, thơ phú sành sỏi mà có cả Đạm Tiên – người ca nhi đã từng nổi danh tài sắc một thời: “Nổi danh tài sắc một thì/ Xôn xao ngoài cửa hiếm gì yến anh”. Danh tiếng ấy của nàng vang xa đến mức người khách viễn xứ cũng phải tìm đến: “Có người khách ở viễn phương/ Xa nghe cũng nức tiếng nàng tìm chơi”. Đặc biệt qua lời kể của Vương Quan về thân thế của Đạm Tiên cho thấy nàng là một kỹ nữ tài sắc nổi danh. Hình ảnh một Đạm Tiên bạc mệnh chính là điềm báo tương lai của Thúy Kiều và là số phận chung của những kiếp hồng nhan, đặc biệt là với thân phận của những kỹ nữ - ả đào nói riêng.
2.1.3. Ả đào – thân phận của những kiếp hồng nhan mệnh bạc
  Sắc và tài là hai tài sản không thể thiếu của những người phụ nữ làm nghề xướng ca; tài sắc giúp họ trở lên nổi danh và làm say mê biết bao con mắt ngưỡng mộ của những người thưởng thức, nhưng cũng chính tài- sắc đó lại ẩn chứa những bất hạnh. Hồng nhan bạc mệnh là mệnh đề không chỉ dành cho những ca nhi, kỹ nữ mà là số phận chung của tất cả những kiếp hồng nhan. Trong xã hội nam quyền phương Đông xưa, người phụ nữ có nhan sắc thường bất hạnh vì chính nhan sắc của họ. Chính vì có nhan sắc nên bất cứ lúc nào họ cũng có thể trở thành nạn nhân của sự chuyên quyền độc đoán của đàn ông, số phận của họ lệ thuộc vào đàn ông. Xã hội phân hóa giai cấp càng sâu sắc thì những kẻ có quyền lực chính trị và vật chất như vua chúa, quan lại, cường hào, thương nhân càng có nhiều quyền thế đối với phụ nữ. Tất cả những tiêu chí và chuẩn mực hành vi của phụ nữ, cách đánh giá phụ nữ đều do đàn ông nêu ra. Người phụ nữ không có quyền lựa chọn cho mình cách sống riêng, cách ứng xử hay làm chủ thân xác, tâm lý của mình. Không có thiết chế hay luật pháp nào bảo vệ cho những người phụ nữ có nhan sắc tránh khỏi số phận bị cướp, bị bắt cóc hay bị tuyển mộ, bị dâng nạp, bị gả bán cho bọn quan lại, vua chúa hay những kẻ nhiều tiền lắm của. Những người phụ nữ có nhan sắc ấy chỉ là công cụ phục vụ cho ham muốn nhục dục và tham vọng về chính trị của giới có chức quyền, trước hết là vua chúa. Chính vì chỉ được đối xử như những công cụ để thỏa mãn dục vọng của bọn vua chúa, bọn quyền quý, bọn thương nhân giàu có nên khi nhan sắc tàn phai, số phận của họ rơi vào cảnh bất hạnh, bi đát. Không những là nạn nhân của chế độ phụ quyền, nam tôn nữ ti, họ còn bị nhiều nhà tư tưởng xã hội phong kiến lên án, miệt thị, xem họ là nguyên nhân của nhiều tai họa cho quốc gia và gia đình. Nhà nghiên cứu Trần Nho Thìn trong bài viết “Triết lý “Truyện Kiều” trong bối cảnh văn hóa xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XX” đã tổng kết: nhân vật phụ nữ trong văn học Việt Nam từ cuối thế kỷ XVIII sang thế kỷ XX đã qua một quá trình vận động từ những phụ nữ quý tộc thuộc lớp trên của xã hội như chinh phụ, cung nữ, những phụ nữ trong các tài tử giai nhân sang các phụ nữ ả đào. Cảm hứng hồng nhan bạc mệnh, tài mệnh tương đố lúc đầu thể hiện một cách không thật đậm nét qua người chinh phụ, cung nữ cuối cùng đã chụm vào nhân vật kĩ nữ, ả đào, vì chính hạng người này mới là hiện thân của nỗi bất hạnh. Vô số câu chuyện về những mĩ nhân thời xưa ở Trung Quốc và Việt Nam được các vua chúa phong kiến dùng vào những mục đích khác nhau song số phận chung cục của họ thật vô cùng đau khổ. Nàng Muội Hỉ là mĩ nữ bị vua Kiệt nhà Hạ cướp được trong chiến tranh, được Kiệt sủng ái. Nhưng người ta đã quy tội làm mất nhà Hạ cho nàng. Khi Thành Thang nhà Thương diệt nhà Hạ đã cho Kiệt và Muội Hỉ lên thuyền thả trôi ra biển, nàng bị các sử gia Nho giáo kết tội làm mất nhà Hạ. Đát Kỉ cũng là một nạn nhân tương tự như vậy. Đát Kỉ là mĩ nữ bị Hữu Tô dâng cho vua Trụ nhà Thương rồi sau cũng bị kết tội làm mất nhà Thương. Ở Việt Nam, những phụ nữ tài sắc cũng trở thành nạn nhân của chế độ phong kiến vô nhân đạo. Họ chính là đối tượng chính của chế độ cung nữ. Nhìn chung số phận của những cung nữ trẻ đẹp, tài sắc rất bất hạnh vì họ được tuyển chọn trên cơ sở nhan sắc chứ không phải trên cơ sở tình yêu hay sự tôn trọng lẫn nhau. Vì thế, khi vua chúa tìm được người trẻ đẹp hơn, họ tất yếu bị thất sủng. Cung oán ngâm khúc đã diễn tả rất thống thiết số phận những kĩ nữ tài sắc bị đấng quân vương trụy lạc bỏ rơi mà không được giải phóng khỏi cung cấm. Số phận của những người đẹp trong cung cấm còn đau khổ ở một khía cạnh khác. Bị thất sủng đã là cay đắng, các cung nữ còn ghen ghét lẫn nhau, hành hạ lẫn nhau, làm cho tấn bi kịch của cuộc đời các cung nữ càng thêm cay đắng, ê chề. Đặng Thị Huệ sau cuộc nổi loạn của kiêu binh đã bị Dương Thị Ngọc Hoan trả thù hèn hạ. Nhưng số phận Thị Huệ chỉ là sự lặp lại theo nguyên lí quả báo của số phận những cung nữ đã từng bị Thị Huệ đánh ghen. Những chuyện về người phụ nữ trẻ đẹp, tài sắc là đối tượng săn đuổi của bọn vua chúa, quan lại quyền quý không hiếm trong lịch sử và trong văn học Việt Nam. Việc bắt gái đẹp dâng lên để lấy lòng vua chúa là chuyện phổ biến của xã hội phong kiến. Công dư tiệp kí của Vũ Phương Đề có Truyện tề tướng xã Mộ Trạch kể đi đánh trận bắt được trong đám tù binh một thiếu nữ tuyệt đẹp đã đem nàng về dâng chúa Trịnh. Đặc biệt nhiều truyện Nôm lấy mô típ: người đẹp luôn là nạn nhân của sự chuyên quyền của bọn thống trị làm đề tài sáng tác chính. Điều đó cho thấy một thực tế, không chỉ trong thời kỳ tan rã của chế độ phong kiến mà trong tất cả mọi thời kỳ xã hội có giai cấp, khi không có cơ chế pháp luật bảo vệ phụ nữ, khi vua chúa quan lại và bọn có của toàn quyền thống trị, người phụ nữ tài sắc luôn luôn là nạn nhân đau khổ của sự chuyên quyền độc đoán của bọn chúng. Như vậy, có thể khẳng định rằng, số phận thực tế của những người phụ nữ tài sắc trong xã hội phong kiến phương Đông đã là nền tảng cho sự hình thành triết lý về định mệnh của người hồng nhan. Người xưa không thể hiểu rằng chính xã hội nam quyền với sự lạm dụng vô hạn quyền lực của nam giới đối với phụ nữ, chính xã hội không có các thiết chế luật pháp hữu hiệu bảo vệ cho người phụ nữ tài sắc vốn dễ bị xâm hại đã gây ra nỗi bất hạnh của người hồng nhan. Nhà Nho xa lánh, hắt hủi người đẹp, xem người đẹp như là nguyên nhân gây nên suy vong, sụp đổ của nhiều triều đại, bất hạnh và tai họa cho gia đình, đau khổ cho cá nhân. Trọng đức hơn trọng sắc là một thực tế đã từng kéo dài ở Trung Quốc và Việt Nam. Người ta đã nhìn hiện thực dưới dạng lộn ngược: lẽ ra phải lên án xã hội nam quyền mà Nho giáo bảo vệ, lẽ ra phải bênh vực những người phụ nữ đẹp thì người ta lại xa lánh, hắt hủi hồng nhan. Nhân vật ả đào nằm trong hệ thống những người phụ nữ đẹp, do đó cuộc đời của họ không nằm ngoài quy luật “hồng nhan bạc mệnh”. Họ mang trong mình sắc tài, lại đem thân mua vui cho những kẻ quyền thế, nên dễ gợi lên nhiều dục vọng tranh đoạt, bán mua trong những người đàn ông lắm quyền, nhiều của; hoặc khiến họ sa vào những cuộc tình không biết trước kết cục, không ràng buộc hứa hẹn; hoặc khi tài sắc tàn phai, hết giá trị phục vụ giải trí, họ phải chấp nhận phận lẽ mọn hoặc chịu cảnh cô đơn nghèo khổ cùng cực đến cuối đời…
            Một bài hát nói vô danh đã diễn tả mối quan hệ hời hợt, thoảng qua trên chiếu hát giữa ả đào và các quan viên:

“Khách với tình xưa quen biết chi nhau

Họ tên chi? Nhà cửa ở đâu?

Ngán ngẩm vì nước lã ao bèo nên đểnh đoảng”.

(Cuốn chiếu hết nhân tình – Vô danh- VNCTBK  - tr.512)

            Người thưởng thức đến nghe hát giống như một thú vui, hết cuộc hát là kết thúc mối quan hệ chóng vánh, không bền chặt:

“Chén rượu câu thơ khi thắng thưởng

Tôi hát chơi mà khách cũng nghe chơi

Thảm thiết chi mà giọt ngọc tuôn rơi

Mai mốt đã ngược xuôi người mỗi xứ”.

(Cuốn chiếu hết nhân tình – Vô danh – VNCTBK- tr.512).

            Kết cục chia ly, mỗi người mỗi ngả là điều có thể tiên đoán trước, tuy nhiên nó vẫn để lại nỗi niềm xót xa thảm thiết cho các đào nương. Khách còn có vợ con, gia đình đề huề, ấm cúng, còn người đào nương lẻ loi cô độc, để rồi lại đem tấm lòng tan nát mua vui cho kẻ khác. Tình cảnh ấy, thân phận ấy thật đáng thương cảm:

“Khách về  nhà có bạn khâm trù

Chén rượu đêm thu nhiều sở thích

Đã trót ôm cầm theo liễu mạch

Thú cầm ca còn lắm khách vui chơi”.

(Cuốn chiếu hết nhân tình – Vô danh- VNCTBK- tr.512).

            Số phận long đong, lận đận là mệnh đề chung của những người làm nghề xướng ca, tuy nhiên khi gặp thời thế biến động, sự việc đổi dời số phận của người ca nữ càng trở lên cơ cực hơn. Hình ảnh người ca nữ trong bài Cựu cơ ca của Phạm Đình Hổ rất tiêu biểu cho thân phận của những con hát xưa.

“Chức cẩm phường đầu thị thiếp gia

Thử sinh khởi liệu ngộ trâm thoa

Phủng trang cực lệ Tuyên phi viện

Án phách tân truyền Lại bộ ca

Tang hải kỉ hồi kinh nhập mộng

Quần thoa vô kế mạn tùy ba”

Dịch nghĩa:

(Nhà em ngay ở đầu phường

Phận trâm thoa để dở dang kiếp này

Cung Tuyên phi ấy dâng khay

Vì quan Lại bộ trổ tài cầm ca

Bể dâu trong mộng xót xa

Phận hèn cam chịu sóng xô gió đùa)

         (Trần Kim Anh dịch).

Từ một ca nữ trong cung Tuyên phi Đặng Thị Huệ, nay nàng trở thành một cô gái dệt vải, mưu sinh vất vả mà xót xa cho cảnh đời dở dang: “Niên khứ niên lai giảo nhược hà” (Năm qua tháng lại bây giờ ra sao?).
            Thân phận của những đào nương sau những biến chuyển của thời cuộc có thể có nhiều ngã rẽ khác nhau: có kẻ bỏ nghề, có kẻ vẫn tiếp tục bám trụ với nghề ca xướng để kiếm kế sinh nhai, nhưng vẫn có một đáp án chung là một cuộc sống vô cùng bi đát khi nhan sắc tài phai. Những danh tiếng, tài hoa, nhan sắc một thời chỉ giống như gió thoảng mây trôi, những vàng son thưở trước bị sự bạc tình của người đời xóa mờ đi hết. Một cô Cầm đã từng một thời nổi danh nhất chốn Long Thành, cuối cùng vẫn chịu cảnh tiều tụy:

“Tiệc hoa đủ mặt những hoa

Phía sau có một bóng già hoa râm

Rõ ràng khô héo sắc thầm

Đôi mày liễu úa, vóc thân mai gầy.”

(Long thành cầm giả ca – Nguyễn Du).

            Trong thơ chữ Hán Nguyễn Du số phận của những người kĩ nữ như thế xuất hiện khá nhiều. Nhân vật người kĩ nữ ở đất La Thành trong bài Điếu La Thành ca giả vốn là một đào nương thanh sắc nổi danh ở Cổ Đạm, nhưng cuối cùng vẫn phải nhận một kết thúc bi thương, nghèo đói, bệnh tật, không có người thân chăm sóc:

“Thiên hạ hà nhân liên bạc mệnh

Trủng trung ưng trị hối phù sinh.

Yên chi bất tẩy sinh tiền chướng ?

Phong nguyệt phong lưu trí hậu danh

Tướng thị nhân gian vô thức thú

Cửu tuyền khứ bạn Liễu Kỳ Khanh.”

Dịch thơ:

“Cõi thế ai người thương bạc mệnh

Dưới mồ riêng hồi kiếp phù sinh

Phấn son lúc sống chưa rời nợ

Trăng gió đời  sau luống để danh

Ý hẳn trần gian không kẻ biết

Suối vàng đánh bạn với Kỳ Khanh”

            Số phận bất hạnh của những ca nhi, kĩ nữ ấy được thể hiện rõ ràng hơn trong tác phẩm Truyện Kiều. Nhân vật Thúy Kiều được Nguyễn Du nhắc đến là người phụ nữ có nhan sắc, có tài đàn hát, ngâm thơ, đã từng “thanh lâu hai lượt thanh y hai lần” nên có thể xếp Thúy Kiều vào hệ thống nhân vật kĩ nữ, ả đào. Có thể nói rằng, ở nước ta cuối thế kỷ XVIII và XIX, những phụ nữ tài sắc sống bằng việc đem tài đàn, tài thơ và khi cần  có thể cả thân xác phục vụ thú ăn chơi giải trí cho giới đàn ông như Đạm Tiên, Thúy Kiều là một sự thật. Rất nhiều ý kiến đồng với giả thuyết Hồ Xuân Hương là một kĩ nữ. Nàng là người tài năng và có đủ tố chất của một kĩ nữ thượng thặng “nào đàn, nào cờ, nào rượu, nào thơ”. Xuân Hương được biết đến là người phụ nữ có quan hệ quen biết, thân tình với không ít người đàn ông, đặc biệt người tài nữ ấy cũng từng quen việc “cởi đai ngọc, nâng chén vàng”. Tất cả điều đó cho thấy, cuộc đời Xuân Hương đi ra ngoài khuôn khổ truyền thống của những người phụ nữ phương Đông nhưng lại rất gần với cuộc đời của những kĩ nữ - ả đào. Hồ Xuân Hương nổi tiếng thông minh, tài sắc nhưng cuối cùng vẫn chịu cảnh làm lẽ “kẻ đắp chăn bông kẻ lạnh lùng”. Nỗi niềm hận duyên tủi phận ấy được bộc lộ rõ nhất qua bài thơ Cảm cựu kiêm trình Cần chánh học sĩ Nguyễn hầu:

“Dặm khách muôn trùng nỗi nhớ nhung,

 Mượn ai tới đấy gửi cho cùng.

 Chữ tình chốc đã ba năm vẹn,

 Giấc mộng rồi ra nửa khắc không.

 Xe ngựa trộm mừng duyên tấp nập,

Phấn son càng tủi phận long đong.

          Biết còn mảy chút sương siu mấy,

Lầu nguyệt năm canh chiếc bóng chong”.

Nỗi niềm và tâm trạng tủi hờn cho số phận long đong ấy rất tiêu biểu cho cảm xúc chung của người kĩ nữ trong xã hội cũ. Tình yêu với các văn nhân qua đi, người phụ nữ lại trở về với thực tế cô đơn của mình, còn người đàn ông kia sẽ vẫn vui vầy với vợ con, thậm chí có thể lại quen biết, dan díu với người ả đào khác.
Mệnh bạc không chỉ là số phận của những kĩ nữ - ả đào Việt Nam mà còn giành cho các kĩ nữ Trung Quốc. Kĩ nữ dưới triều đại nào cũng chịu số phận bi thảm, họ bị coi là công cụ phục vụ nhu cầu giải trí thậm chí là công cụ thỏa mãn nhục dục của tầng lớp thống trị và cuối cùng bao giờ cũng chịu cảnh bất hạnh, thậm chí là những cái chết thê thảm. Theo ghi chép của sách Lịch sử kĩ nữ, đến thời Xuân thu Chiến quốc, hiện tượng kẻ thống trị dùng kĩ nữ tuẫn táng rất phổ biến và đạt tới cao trào vào thời nhà Tần. Năm 210 TCN, khi Tần Thủy Hoàng chết hàng vạn thê thiếp, nữ nhạc và cung kĩ bị chôn theo. Hiện tượng tuẫn táng cung kỹ hoặc gia kỹ đến thời Minh vẫn lưu hành không giảm. Trong lịch sử Trung Quốc, ngoài việc thi hành tuẫn táng vô nhân đạo đối với kĩ nữ còn tồn tại hàng loạt chuyện cưỡng đoạt rồi giết kĩ nữ. Tào Tháo thời Tam quốc có một kĩ nữ nhân sắc tài nghệ siêu quần, nhưng Tào Tháo chê tính tình không tốt, bèn tàn nhẫn giết chết. Thạch Sùng thời Tây Tấn mỗi lần mời khách tới nhà ăn tiệc là sai tất cả các gia kĩ xinh đẹp rót rượu hầu, nếu khách nào uống rượu không thật say liền giết ngay người kĩ nữ hầu rượu. Vương Khải thời Tây Tấn có lần mời bọn Vương Đôn tới làm khách trong nhà, trong tiệc sai một kĩ nữ thổi sáo, người kĩ nữ thổi hơi sai khúc điệu, Vương Khải liền đánh chết. Đời Đường Văn tông, kĩ nữ Trịnh Trung Thừa trong cung giỏi đánh đàn tỳ bà, vì sơ ý xúc phạm ý chỉ của hoàng đế, liền bị thắt cổ chết rồi ném xác xuống sông. Tuy nhiên, so với các hành vi bạo ngược nói trên, hình phạt “lột da” của Dương Chính thời Nam Tống phải được kể là tàn nhẫn nhất. Theo sử sách, danh tướng Dương Chính thời Nam Tống có mấy chục cơ thiếp, đều giỏi ca múa. Nhưng Dương Chính tính vốn tàn nhẫn, thích giết người, chỉ cần hơi có chuyện không vừa ý ắt dùng gậy đánh chết người rồi lột da từ đầu đến chân, đóng đinh lên vách, đến khi khô cứng mới gỡ ra ném xuống sông. Số kĩ nữ bị giết như thế có tới vài ba chục người. Thậm chí trước khi sắp chết ông ta còn sai tráng sỹ dùng dây siết cổ các kĩ nữ được sủng ái để tuẫn táng. Từ những hành vi bạo ngược cho đến vô cùng tàn nhẫn của vài gia chủ kể trên là minh chứng cụ thể cho số phận bi thảm của các gia kỹ. Ngoài ra, trong lịch sử Trung Quốc từ xưa đến nay, rất nhiều trường hợp các kĩ nữ vì không chịu nổi cảnh bị lăng nhục, giày vò nên để tìm đến cái chết như một hình thức để  được giải thoát. Chết trở thành một con đường để họ tự giải thoát khỏi những tao ngộ phi nhân, kết thúc cuộc sống dưới địa ngục. Danh kĩ đời Tống là Hàn Hương, tài sắc đứng đầu một thời, rất thân thiết với con trai Diệp Đại tướng quân trấn thủ Từ Châu. Diệp tướng quân chỉ có một con trai, chỉ mong y học hành làm quan, làm rạng rỡ tổ tiên, nay lại thấy y say mê gái thanh lâu, cả nhà cũng không về, vì vậy tức giận bắt Hàn Hương tới quân doanh, tặng cho một lão lính già lấy làm vợ. Hàn Hương không chịu nổi nhục nhã, tự đâm cổ chết. Danh kĩ thời Minh là Vương Kiều Nhi từng giúp Đốc phủ Giang Nam chiêu hàng bọn Nụy khấu Từ Hải, nhưng sau khi thành công lại bị Đốc phủ lăng nhục, đem tặng cho tù trưởng Vĩnh Thuận. Vương Kiều Nhi căm phẫn, nhảy xuống sông tự vẫn. Từ những dẫn chứng trên, có thể nhận định rằng: Chính từ thực tế cuộc sống, từ số phận bi thảm của các mĩ nhân, kĩ nữ đã đúc rút nên quy luật hồng nhan bạc mệnh. Kĩ nữ là những người mang trong mình tài sắc lại đem thân đi mua vui cho những kẻ quyền thế, lắm tiền nhiều của, tuy nhiên khi nhan sắc tàn phai hoặc khi không còn giá trị phục vụ giải trí, họ phải chịu số phận rất bi thảm. Và tất nhiên các mĩ nhân, kĩ nữ ở cả Việt Nam và Trung Quốc đều không nằm ngoài quy luật chung ấy.