Tiểu sử Nhất Linh
Nhất Linh, tên thật là Nguyễn Tường Tam(1), sinh ngày 25 tháng 7 năm 1906, tại huyện Cẩm Giàng tỉnh Hải Dương, trong một gia đình sáu trai, một gái. Trừ người anh cả Nguyễn Tường Thụy, là công chức không dính líu đến văn nghệ và chính trị, từ người anh thứ hai Nguyễn Tường Cẩm, mất tích ở gần Hà Nội, đến Nhất Linh - Nguyễn Tường Tam, Tứ Ly Hoàng Ðạo - Nguyễn Tường Long, Nguyễn Thị Thế, Thạch Lam - Nguyễn Tường Lân và bác sĩ Nguyễn Tường Bách, đều là những người tham dự vào văn chương. Nguyễn Thị Thế và Nguyễn Tường Bách viết hồi ký về gia đình Nguyễn Tường; và năm anh em Nhất Linh có những đóng góp tích cực trong việc quản trị các cơ sở báo chí và nhà in của Tự Lực Văn Ðoàn.Thích văn chương từ nhỏ, năm 16 tuổi Nhất Linh làm thơ đăng báo Trung Bắc Tân Văn, và năm 18 tuổi, có bài Bình Luận Văn Chương Về Truyện Kiều trong Nam Phong Tạp Chí.
Cuối năm 1923 đậu bằng Cao Tiểu. Nhưng vì chưa đến tuổi vào trường cao đẳng, nên làm thư ký sở tài chính Hà Nội, kết duyên văn nghệ với Tú Mỡ Hồ Trọng Hiếu, viết Nho Phong. Lấy vợ và theo ban cao đẳng. Lúc đầu, năm 1924 học thuốc được một năm thì bỏ, chuyển sang học Mỹ Thuật, được một năm cũng bỏ.
1926, Nguyễn Tường Tam vào Nam, gặp Trần Huy Liệu, Vũ Ðình Di định cùng làm báo. Nhưng vì tham dự đám tang Phan Chu Trinh, hai người này bị bắt, Nguyễn Tường Tam phải trốn sang Cao Miên, sống bằng nghề vẽ và tìm đường đi du học.1927 du học Pháp. Ðậu cử nhân khoa học. Ở Pháp ông nghiên cứu về nghề báo và nghề xuất bản.
1930 trở về nước. Nhất Linh cùng hai em là Hoàng Ðạo và Thạch Lam xin ra tờ báo trào phúng Tiếng Cười, nhưng thiếu tiền, chưa ra được báo thì giấy phép quá hạn, bị rút.
Từ 30 đến 32, Nguyễn Tường Tam dạy tư ở các trường Thăng Long và Gia Long. Ở đây ông quen với Trần Khánh Giư - Khái Hưng. Sẵn có tờ Phong Hóa của giáo sư Phạm Hữu Ninh vừa đình bản, Nhất Linh mua lại và tục bản tờ Phong Hóa.
Kể từ ngày 22 tháng 9 năm 1932, báo Phong Hóa ra 8 trang lớn, chú trọng về văn chương và trào phúng, tạo ra ba nhân vật điển hình: Xã Xệ, Lý Toét và Bang Bạnh.
Tự Lực Văn Ðoàn được thành lập năm 1933 với 7 người: Nhất Linh, Khái Hưng, Thạch Lam, Hoàng Ðạo, Tú Mỡ, Nguyễn Gia Trí và Thế Lữ. Về vai trò lãnh đạo của Nhất Linh, Tú Mỡ kể lại:"Anh Tam thuê một cái nhà nhỏ ở ấp Thái Hà để mấy anh em làm việc. Tôi đi làm thì chớ, về đến đấy bàn bạc về cái tôn chỉ của nhà báo và soạn bài vở dự bị cho đủ in trong sáu tháng. Anh Tam vừa viết, vừa vẽ. Anh đặt ra mục này, mục nọ, giao cho mọi người. Anh có lối làm việc rất khoa học. Anh đã giao cho ai việc gì thì chỉ có chuyên việc ấy. Nhiều lúc tôi muốn viết những bài thuộc về loại khác, anh khuyên chỉ nên chuyên về một lối. Có lẽ là một điều rất hay cho chúng ta. Tôi có thể nói, anh Tam là người đã tạo ra Tú Mỡ vậy.2"Năm 1936, Phong Hóa bị đóng cửa vì Hoàng Ðạo viết bài châm biếm Hoàng Trọng Phu.
Tờ Ngày Nay -trước đã ra kèm với Phong Hóa- tiếp tục và kế tiếp Phong Hóa. Tháng 12 năm 1936, trên báo Ngày Nay, Nhất Linh phát động phong trào Ánh Sáng cùng nhóm Tự Lực, chống lại các nhà ổ chuột ở các khu lao động.
Năm 1939 Nguyễn Tường Tam lập đảng Hưng Việt, sau đổi thành Ðại Việt Dân Chính. Hoạt động chống Pháp của nhóm Tự Lực trở thành công khai.
Năm 1940, Hoàng Ðạo, Khái Hưng, Nguyễn Gia Trí bị Pháp bắt, bị đầy lên Sơn La, đến 1943 mới được thả. Trong thời gian này, Thạch Lam và Nguyễn Tường Bách tiếp tục quản trị tờ Ngày Nay.
Cuối năm 1941, Ngày Nay bị đóng cửa.
1942 Nhất Linh chạy sang Quảng Châu, Thạch Lam mất tại Hà Nội vì bệnh lao.Tại Quảng Châu, Liễu Châu, gặp Nguyễn Hải Thần và Hồ Chí Minh mới ở tù ra, Nguyễn Tường Tam cũng bị giam 4 tháng. Trong thời gian từ 42 đến 44, ông học Anh văn và Hán văn, hoạt động trong Cách Mạng Ðồng Minh Hội, rồi về Côn Minh hoạt động trong hàng ngũ Việt Nam Quốc Dân Ðảng. Sự tranh chấp, bắt bớ và thủ tiêu giữa hai đảng Việt Minh và Việt Quốc càng ngày càng gia tăng. Giữa năm 1945, Nguyễn Tường Tam trở về Hà Giang với quân đội, nhưng rồi lại quay lại Côn Minh và đi Trùng Khánh. Giai đoạn này đã được phản ánh trong Giòng Sông Thanh Thủy.
Theo lệnh của Nhất Linh từ Trung Quốc gửi về, báo Ngày Nay lại tục bản, khổ nhỏ, ngày 5 tháng 3 năm 1945 và trở thành cơ quan ngôn luận của Việt Nam Quốc Dân Ðảng, với Hoàng Ðạo, Khái Hưng, Nguyễn Gia Trí và Nguyễn Tường Bách.
Biến cố 19 tháng 8 năm 1945 bùng nổ. Việt Minh lên nắm chính quyền. Ngày Nay bị đóng cửa và phân tán.
Sau chiến tranh Việt Pháp ngày 19 tháng 12 năm 1946, Khái Hưng rời Hà Nội, tản cư về quê vợ ở Nam Ðịnh. Tại đây, bị công an Việt Minh bắt, ông bị thủ tiêu năm 1947.
Hoàng Ðạo và Nguyễn Tường Bách sang Trung Quốc. Hoàng Ðạo mất ở Quảng Châu tháng 8 năm 1948.
Thời điểm năm 1946, Việt Minh và Quốc Gia chủ trương hòa hoãn và hợp tác. Ðầu tháng 6 năm 1946, Nguyễn Tường Tam trở về Hà Nội. Hợp tác với chính phủ liên hiệp kháng chiến, giữ ghế bộ trưởng ngoại giao, cầm đầu phái đoàn Việt Nam dự hội nghị trù bị Ðà Lạt. Ðược cử làm trưởng phái đoàn đi dự hội nghị Fontainebleau, nhưng ông từ chối và bỏ sang Tầu, gặp cựu hoàng Bảo Ðại, và ở lại Trung Hoa 4 năm.
Năm 1951, ông trở về Hà Nội và tuyên bố không thuộc đảng phái nào, không hoạt động chính trị.
Vài tháng sau, vào Nam, mở nhà xuất bản Phượng Giang, tái bản những sách Tự Lực Văn Ðoàn.
Năm 1953 lên Ðà Lạt ở ẩn, sống với hoa lan ven suối Ða Mê.
1958 rời Ðà Lạt về Sài Gòn, chủ trương tờ Văn Hóa Ngày Nay, phát hành được 11 số thì bị đình bản.
Dính líu đến vụ đảo chính ngày 11 tháng 11 năm 1960, ông bị chính quyền Ngô Ðình Diệm gọi ra xử ngày mùng 8 tháng 7 năm 1963. Nhất Linh uống thuốc độc tự tử ngày mùng 7 tháng 7 năm 1963.*
* *
Trong 40 năm hoạt động văn học và chính trị, Nhất Linh đã hoàn thành trên 20 tác phẩm, và những sách sau đây đã được xuất bản:
Nho phong, viết năm 1924
Người quay tơ, 1926
Anh phải sống, viết chung với Khái Hưng 1932-1933
Gánh hàng hoa, viết chung với Khái Hưng 1934
Ðời mưa gió, viết chung với Khái Hưng 1934
Nắng thu, 1934
Ðoạn tuyệt, 1934-1935
Ði Tây, 1935
Lạnh lùng, 1935-1936
Hai buổi chiều vàng, 1934-1937
Thế rồi một buổi chiều, 1934-1937
Ðôi bạn, 1936-1937
Bướm trắng, 1938-1939
Xóm Cầu Mới, 1949-1957
Viết và đọc tiểu thuyết, 1952-1961
Giòng sông Thanh Thủy, 1960-1961Thụy Khuê
Paris 1996Chú thích:
1 Theo tiểu sử Nhất Linh, Nguyễn Ngu Í, Sống Và Viết Với ..., Sàigòn 1966, Xuân Thư in lại, không đề rõ xuất xứ và năm tái bản. Trong phần chú thích, Nguyễn Ngu Í viết: "Tiểu sử này, do chính Nhất Linh đọc cho tôi viết và đã xem lại trước khi in, tôi xin giữ trọn vẹn và không thêm đoạn đời từ thu 1954 đến thu 1963, để giữ chút kỉ niệm về anh. Khi tái bản sẽ in bổ túc." Và Nguyễn Ngu Í mất tháng 8 năm 1977 tại Sài Gòn. Hình như sách chưa tái bản khi còn sinh thời Nguyễn Ngu Í, cho nên chúng ta không có được phần tiểu sử Nhất Linh từ 54 đến 63, do chính Nhất Linh biên soạn.2 Trích Chân Dung Nhất Linh của Nhật Thịnh, trang 128-129, Ðại Nam tái bản, không đề rõ xuất xứ và năm tái bản, Tú Mỡ trả lời Lê Thanh trong bài "Phỏng vấn các nhà văn".
Nhất Linh (1906-1963)
Tìm hiểu Nhất Linh dưới góc cạnh phê bình hiện
đại là điều tất yếu. Việc in lại các tác phẩm của
Tự Lực Văn Ðoàn, ở ngoài nước, từ trước đến nay chưa
bao giờ ngừng, nhưng đối với trong nước bây giờ trở thành
một phong trào: Nhất Linh, Khái Hưng và Tự Lực Văn Ðoàn
đã được đánh giá lại. Có những tuyển tập Khái Hưng,
Nhất Linh, thu thập những bài viết của nhiều tác giả khác
nhau, trong Nam, ngoài Bắc, trước và sau 75, tựu trung hầu như
tất cả đều đồng ý công nhận giá trị của Nhất Linh-Khái
Hưng và Tự Lực Văn Ðoàn trong công việc cải tạo xã hội,
giải phóng phụ nữ, đặt móng cho một nền văn học quốc
ngữ mà trước và sau họ chưa có một văn đàn nào đạt
được ảnh hưởng sâu xa trong văn học và xã hội như vậy.
Nhưng còn một khía cạnh khác ít được chú ý, và
có lẽ quan trọng hơn, đó là tư tưởng của Nhất Linh, dòng
ý thức sâu sắc về sự thoát ly của con người, về những
nét tiêu cực trong lý tưởng cách mạng, về tính ngắn hạn
của hạnh phúc, về sự trường tồn của văn hóa, văn nghệ...
Những yếu tố có thể là chủ yếu ấy, vừa lặn sâu dưới
đáy các tác phẩm, vừa bao trùm toàn bộ những sáng tác của
Nhất Linh, kể từ tập truyện ngắn Người
Quay Tơ viết năm 1926 đến những tác phẩm cuối
cùng như bộ trường thiên Giòng Sông
Thanh Thủy, viết năm 60-61. Như vậy tìm hiểu
Nhất Linh là thử đào xới những ẩn tưởng chìm sâu trong
lòng tác phẩm, mà một "đọc đi" chưa thể thấu, cần có
thêm một "đọc lại".
Sự nghiệp văn học của Nhất Linh có thể chia làm
hai giai đoạn: Giai đoạn đầu từ 1932 đến 1936 với các
tác phẩm chủ yếu mang nhiều tính cách luận đề: Anh Phải
Sống, Gánh Hàng Hoa, Ðoạn Tuyệt, Lạnh Lùng ... Và giai đoạn
sau, từ Ðôi Bạn, Bướm Trắng
đến Xóm Cầu Mới, Dòng Sông Thanh
Thủy Nhất Linh đã ra khỏi giới hạn luận đề
xã hội để viết về những khắc khoải nội tâm trong con
người.
Có một nghịch lý là đối với phần đông độc giả, dường như tên tuổi Nhất Linh chỉ gắn liền với các tác phẩm luận đề như Ðoạn Tuyệt, Lạnh Lùng, ... Khi Nhất Linh từ bỏ tiểu thuyết luận đề, đấu tranh xã hội để bước vào tiểu thuyết nghệ thuật và tư tưởng, thì Ðôi Bạn, Bướm Trắng đã ít người đọc hơn. Sau 54, Nhất Linh cho ra đời những tác phẩm không kém phần quan trọng, nhưng ít được dư luận biết đến, hoặc nếu đề cập, cũng không được đánh giá đúng mức, đó là tập tiểu luận Viết Và Ðọc Tiểu Thuyết và hai cuốn trường giang tiểu thuyết Dòng Sông Thanh Thủy và Xóm Cầu Mới (1).
Có một nghịch lý là đối với phần đông độc giả, dường như tên tuổi Nhất Linh chỉ gắn liền với các tác phẩm luận đề như Ðoạn Tuyệt, Lạnh Lùng, ... Khi Nhất Linh từ bỏ tiểu thuyết luận đề, đấu tranh xã hội để bước vào tiểu thuyết nghệ thuật và tư tưởng, thì Ðôi Bạn, Bướm Trắng đã ít người đọc hơn. Sau 54, Nhất Linh cho ra đời những tác phẩm không kém phần quan trọng, nhưng ít được dư luận biết đến, hoặc nếu đề cập, cũng không được đánh giá đúng mức, đó là tập tiểu luận Viết Và Ðọc Tiểu Thuyết và hai cuốn trường giang tiểu thuyết Dòng Sông Thanh Thủy và Xóm Cầu Mới (1).
Ở Ðoạn Tuyệt, Lạnh Lùng
Nhất Linh vẽ nên cảnh xung đột trực tiếp giữa lối sống
cũ và mới. Ðể bênh vực người phụ nữ, Nhất Linh đã
không ngần ngại đẩy hoàn cảnh đến những mức độ cực
đoan nhất, và lấy phần quyết thắng về phe Loan, người
phụ nữ tân thời, tranh đấu cho quyền làm người trong xã
hội Khổng Mạnh.
Ở Ðôi Bạn, Nhất
Linh đi xa hơn. Ông không dựa trên tình tiết, không dựa trên
cốt truyện để xây dựng tiểu thuyết nữa. Nhất Linh đi
sâu vào địa hạt phân tích nội tâm, xây dựng nghệ thuật
trên sự tinh vi của nhận thức. Cảm giác, xúc giác, khứu
giác là những yếu tố chính trong cơ lực con người,
giao thoa giữa nội tâm và ngoại giới. Nhất Linh cho người
đọc thưởng lãm những mùi hương, những say sưa của hạnh
phúc, của ánh nắng chiều, của mầu thời gian thoáng nhạt.
Dũng với Loan trong Ðôi Bạn
đã khác xa Dũng với Loan trong Ðoạn
Tuyệt. Dũng Loan trong Ðôi
Bạn "cao" hơn, giúp ta nhớ lại, duyệt lại, học
lại những cảm giác đã mất, đi vào những thời gian và
không gian liên tưởng, và cho chúng ta những rung động mới,
những ấn tượng mới.
Với Bướm Trắng,
Nhất Linh đi sâu vào khía cạnh triết lý. Trương, trong Bướm
Trắng, biết mình bị lao, chỉ còn sống được
có một năm, bập bềnh giữa sống và chết. Qua Trương, Nhất
Linh phân tâm con người trước cái chết. Bằng một lối nhìn
trầm lặng, ngọn bút Nhất Linh bình thản đi vào các cửa
ngõ nội tâm biến dạng và bối rối của Trương, không phải
để tìm kiếm một lối thoát cho Trương, mà để cùng nhập
cuộc phiêu lưu không định hướng của dòng đời.
Thanh Thủy là một dòng sông nhỏ, chảy qua biên giới
Việt Nam - Trung Hoa, gần Hà Giang. Dòng
Sông Thanh Thủy là cuốn tiểu thuyết duy nhất
của Nhất Linh viết về chính trị. Dòng
Sông Thanh Thủy được viết khá vội vàng, trong
thời điểm 60-61. Thời kỳ Nhất Linh đã bị chính quyền
Ngô Ðình Diệm truy lùng và bắt bớ. Về phương diện kỹ
thuật tiểu thuyết, Dòng Sông Thanh
Thủy hơi loãng, thua Ðôi
Bạn, Bướm Trắng và Xóm
Cầu Mới, nhưng có giá trị lịch sử và nhân
văn. Ðây là câu truyện về giai đoạn kinh hoàng của cách
mệnh, hai đảng Việt Nam Quốc Dân Ðảng, gọi tắt là Việt
Quốc, và Việt Minh thanh toán nhau trong bắt bớ và thủ tiêu.
Thế mèo chuột của hai đảng đã được Nhất Linh mô tả
trong Dòng Sông Thanh Thủy
một cách lạnh lùng và tường tận.
Xóm Cầu Mới là
tác phẩm dang dở của Nhất Linh. Dang dở nhưng không sao. Bởi
đây là cuốn tiểu thuyết không có cốt truyện, được Phượng
Giang in thành hai tập, trên 700 trang. Bản thảo bị thất lạc
nhiều năm -theo nhà xuất bản Phượng Giang- đã được tìm
thấy tình cờ vào ngày giỗ thứ mười của Nhất Linh. Ðây
là tác phẩm quan trọng mang những kỳ vọng của Nhất Linh
về một bộ tiểu thuyết trường giang trên mười ngàn trang,
diễn tả những phức tạp muôn mặt của cuộc đời. Tác
phẩm đã được viết đi viết lại tất cả 5 lần. Lần
đầu năm 40 tại Hà Nội. Lần thứ hai năm 43 tại Quảng Châu.
Lần thứ ba năm 49 tại Hương Cảng. Về nước năm 51, Nhất
Linh viết lại lần thứ tư tại Hà Nội. Và trước khi in
một số chương trên Văn Hóa Ngày Nay, Nhất Linh sửa lại
lần chót bên dòng suối Ða Mê, tại Fim Nôm Ðà Lạt vào năm
57.
Xóm Cầu Mới viết về cuộc sống của một xóm nhỏ, với năm gia đình ở trong các địa vị xã hội khác nhau, vào thời điểm nửa đầu thế kỷ XX. Khác với những tiểu thuyết trước của Nhất Linh -tác phẩm thường giới hạn trong một loại hạng người, thường thường là trí thức tiểu tư sản như trường hợp Gánh Hàng Hoa, Ðoạn Tuyệt, Lạnh Lùng, Ðôi Bạn, Bướm Trắng-. Ở Xóm Cầu Mới Nhất Linh khảo sát nhiều hạng người. Ông tạo ra một xã hội nhỏ, trong đó mỗi nhân cách giàu nghèo đều có tương quan mật thiết với nhau. Mỗi chân dung nhân vật đều linh hoạt và sâu sắc về dung mạo cũng như về đời sống tâm linh.
Xóm Cầu Mới viết về cuộc sống của một xóm nhỏ, với năm gia đình ở trong các địa vị xã hội khác nhau, vào thời điểm nửa đầu thế kỷ XX. Khác với những tiểu thuyết trước của Nhất Linh -tác phẩm thường giới hạn trong một loại hạng người, thường thường là trí thức tiểu tư sản như trường hợp Gánh Hàng Hoa, Ðoạn Tuyệt, Lạnh Lùng, Ðôi Bạn, Bướm Trắng-. Ở Xóm Cầu Mới Nhất Linh khảo sát nhiều hạng người. Ông tạo ra một xã hội nhỏ, trong đó mỗi nhân cách giàu nghèo đều có tương quan mật thiết với nhau. Mỗi chân dung nhân vật đều linh hoạt và sâu sắc về dung mạo cũng như về đời sống tâm linh.
Thụy Khuê
Chú thích:
1 Các cháu của Nhất Linh như Duy Lam, Thế Uyên, đều có ý chê những tác phẩm của ông xuất bản sau 54. Và cả em ruột Nhất Linh, Nguyễn Tường Bách cũng viết trong hồi ký: "Sau này, ở miền Nam, anh lại viết thêm vài cuốn như Xóm Cầu Mới, Giòng Sông Thanh Thủy ... Những tác phẩm này kém xa ngày trước vì anh không còn những cảm thụ độc đáo như ngày còn trẻ và cũng mất cả vẻ hồn nhiên trong tâm linh, sau khi đã trải qua những ngày vật lộn chính trị kinh hồn."
(Việt Nam, Những Ngày Lịch Sử, trang 50, Nhóm Nghiên Cứu Sử Ðiạ xuất bản, Montréal, 1981)
1 Các cháu của Nhất Linh như Duy Lam, Thế Uyên, đều có ý chê những tác phẩm của ông xuất bản sau 54. Và cả em ruột Nhất Linh, Nguyễn Tường Bách cũng viết trong hồi ký: "Sau này, ở miền Nam, anh lại viết thêm vài cuốn như Xóm Cầu Mới, Giòng Sông Thanh Thủy ... Những tác phẩm này kém xa ngày trước vì anh không còn những cảm thụ độc đáo như ngày còn trẻ và cũng mất cả vẻ hồn nhiên trong tâm linh, sau khi đã trải qua những ngày vật lộn chính trị kinh hồn."
(Việt Nam, Những Ngày Lịch Sử, trang 50, Nhóm Nghiên Cứu Sử Ðiạ xuất bản, Montréal, 1981)
Ý thức thoát ly trong Ðôi
Bạn
Gió lên! Gió nữa lên!, Gió lên!
Lạy trời gió lên! Những lời cầu nguyện của hai
chị em đứa bé nhặt lá bàng trong đêm khuya vang lên như một
nguyện cầu giải thoát, báo hiệu ý thức thoát ly trong
Ðôi Bạn. Gió lên! Gió nữa
lên! cho lá lìa cành, cho chị đầy thúng, cho em đầy
rổ, để chị bó lá đem bán, rồi lá khô sẽ hóa thân trong
lửa đỏ, sưởi ấm lòng người, nuôi sống những đứa trẻ
nhặt lá vàng trong những đêm gió lộng. Gió
lên! Gió nữa lên! trên bến đò gió và bến đò
đời.
Nhất Linh mở đầu Ðôi Bạn (1)
bằng bài Nhặt lá bàng
thay lời tựa, với hai bối cảnh: Một tôi, nhà văn Nhất
Linh bất động trước tờ giấy trắng
sao
trắng thế. Chữ cứ bặt vắng. Bỗng một tiếng
bật ra: "Trời muốn trở rét"
và ngòi bút chạy... trong khi bên ngoài có tiếng khác cất
lên: Gió lên! Gió nữa lên! hai
đứa trẻ cầu trời cho gió lên, chúng chạy lăng quăng, nhặt,
bó, nhặt, bó, con chị mắng thằng em, tiếng chúng vang trong
đêm khuya cùng tiếng lá rơi, chạm vào tường, lăn xuống
đất. Chuyện thật ngoài đời, chuyện đời trên giấy, cả
hai không liên hệ gì với nhau nhưng cùng gặp nhau trong đêm
nay. Những đứa bé ấy có thật không? Hay chỉ là tưởng
tượng của Nhất Linh? Cả Dũng nữa? Dũng, người bạn đã
có lá thư tha thiết yêu cầu Nhất Linh viết về đời mình,
một đời mà Dũng cho là "những nỗi
đau khổ, băn khoăn của tôi, hẳn cũng là những nỗi băn
khoăn của anh, của các bạn chúng ta" (Nhặt
lá bàng). Dũng có thật không ? Hay cũng là tưởng
tượng? Nhưng có một điều chắc chắn phải thật: đó là
động cơ nào đã thúc đẩy cuộc đời và tưởng tượng
xích lại gần nhau? Ðộng cơ nào đã gọi những tiếng vang
trong tiềm thức Nhất Linh, tiếng đứa bé, tiếng Dũng, tiếng
Loan, tiếng đôi bạn, tiếng các bạn cùng cất lên trong tác
phẩm như một hợp âm những hình ảnh, những cảm xúc, khổ
đau, hạnh phúc của cuộc đời? Ðộng cơ ấy phải là gió.
Gió như một yếu tố ngẫu nhiên, bất ngờ và rét
đến như một trợ lực: Trời muốn trở
rét. Gió, rét đã nhiều lần đến, rồi đi, nhưng
chỉ có hôm nay, lúc này, chúng tạo thành một giao hưởng
của hiện tại và dĩ vãng: cả hai cùng cầu gió, bởi không
có gió thì lá không rụng mà có gió trời lại rét lắm, gió
đem đến chia ly, gió tạo ý thức thoát ly, gió cuốn nơi này
đến nơi kia, gió làm vật đổi sao rời, gió gây nghịch cảnh;
tiểu thuyết và cuộc đời xoay quanh cái trục nghịch cảnh
ấy: vừa mong gió, vừa ngại gió bởi gió đem rét mướt,
gió sẽ chia lìa, nhưng nếu không có gió thì buồm chẳng đi
xa, chẳng có thoát ly, chẳng có gì báo hiệu cho hành trình
... đôi bạn.
*
"Anh phải sống vượt ra ngoài
xã hội bình thường" câu nói và cũng là lời tự
nhủ này của Dũng, trong Ðôi Bạn như thể từ miệng Khái
Hưng nói ra; Dũng, con một ông tuần phủ và đời Dũng hình
như có cái gì rất giống đời Khái Hưng "Tôi
sinh ra đã phải chọn một sự bất công là sống trong cảnh
giàu sang không đích đáng, tôi không có quyền hưởng, tôi
không muốn hưởng". Những người bạn Dũng cũng
có những nét giống Khái Hưng, và con đường họ đi, cái
chết của họ cũng bí mật không khác gì cái chết của những
Khái Hưng, Hoàng Ðạo, ... cuộc đời họ hình như chỉ là
"một sự tìm kiếm không bao giờ ngừng".
Dũng là một mẩu Khái Hưng hay cả Khái Hưng? Dũng là một
mẩu Nhất Linh hay cả Nhất Linh? Ðôi bạn Dũng Trúc phải
chăng là "đôi bạn" Nhất Linh-Khái Hưng? Rồi Dũng/Loan có
phải là Trương/Thu trong Bướm Trắng,
Triết/Thoa trong Hai Buổi Chiều Vàng,
Thanh/Ngọc trong Giòng Sông Thanh Thủy,
Nghĩa/Nhung trong Lạnh Lùng,
Siêu/Mùi trong Xóm Cầu Mới?
... Những nhân vật tiểu thuyết của Nhất Linh, nói theo ngôn
ngữ bây giờ, có một quan hệ "liên văn bản" với nhau, với
thời cuộc và với chính tác giả. Họ cùng có một ý chí
"muốn vượt ra ngoài hoàn cảnh sống
của mình". Muốn thoát ly. Thoát ly gia đình. Thoát
ly xã hội. Thoát ly cuộc đời. Những nhân vật của Nhất
Linh dù là bạn thân hay bạn tình, đều chỉ gặp nhau trong
một thời gian, không sống trọn đời với nhau, không là bạn
đời, bởi Nhất Linh cũng như Khái Hưng, không tin có một
thứ hạnh phúc kéo dài trọn kiếp. Lan và Ngọc của Khái
Hưng trong Hồn Bướm Mơ Tiên
đã "khai trương" thế giới "đôi bạn" và tất cả những
"đôi bạn" của đôi bạn Nhất Linh-Khái Hưng đã tạo nên
một thế giới sống ngoài cuộc sống, trong tiểu thuyết Tự
Lực Văn Ðoàn. Thế giới này vừa phản ảnh những suy tư,
trăn trở của thế hệ thanh niên những năm 30-40, vừa phản
ảnh những chao đảo xã hội thời Pháp thuộc, những đụng
chạm cũ-mới, những nỗi đau của lựa chọn làm quan hay làm
cách mạng? Ở hay đi? Ðó là những đoạn trường cô đơn
và hạnh phúc. Ðời họ, Nhất Linh tóm gọn: "Ðời
bọn ta, một bọn sống ở trong một xã hội đương thay đổi
có những nỗi đau khổ chung, mà oái oăm thật những nỗi
đau khổ lại là những nỗi vui độc nhất của chúng ta bấy
lâu" (Nhặt lá bàng).
*
Dũng muốn thoát ly gia đình vì chàng không thể sống
mãi trong cảnh giàu sang của gia đình mà chàng biết là không
chính đáng và "hễ cứ lúc nào chàng
dịu lòng để cố tìm cách yêu cha thì chàng lại đau xót
thấy những hành vi tàn ác của ông tuần mà chàng tưởng
đã quên hẳn rồi, hiện ra như bức rào ngăn cản"
(trang 188). Thấy những bộ mặt khốn khó của dân làng, những
người túng quẫn, cùng khổ, bị ông tuần đánh, chửi, Dũng
khó chịu vì những người bị đánh không kháng cự, mà trái
lại, còn nói nịnh: "Bẩm, cụ lớn đánh
là cụ lớn thương, hôm thượng thọ cụ cố, cụ lớn cầm
đầu con rập vào tường [...] Thế mới biết cụ lớn còn
khỏe." (trang 98). Dũng muốn bênh vực họ nhưng rồi
cuối cùng "chàng nhận thấy ông tuần
và những người dân trong làng có liên lạc mật thiết với
nhau [...] chàng thấy chàng trơ vơ đứng riêng hẳn ra ngoài"
(trang 186). Cái thế giới phản kháng, chống lại mọi áp bức
mà Dũng mong muốn, không có trong đầu óc dân làng. Họ yên
phận chịu nhận số kiếp yếu kém "từ
đời kiếp nào rồi". Mối tương quan đàn áp và
chịu đàn áp giữa ông tuần và họ là một tương quan mà
Dũng không cắt nghĩa được. Dũng thấy mình ngoại cuộc,
ở đây không ai cần Dũng, bởi cuộc đời không cần những
Don Quichotte. Những nhận thức ấy đã dẫn đến quyết định:
"Chàng cầm dao cắt mạnh quả hồng làm
đôi ...(trang 189), "giản dị như không ... phải đoạn tuyệt
hẳn mới gọi là đi ... Chàng muốn được như con bướm thoát
khỏi cái kén tối tăm" (trang 190). Nhưng thoát ly không
có nghĩa là tìm ra một lý tưởng. Bởi Dũng biết chắc là
không có lý tưởng, khi Thái đi, Dũng đã tự hỏi: "Anh
Thái đi như vậy để làm gì? Chẳng qua không biết làm gì
nữa thì liều lĩnh" (trang 31) và "Dũng
có cái cảm tưởng rằng Thái đi như là đi thay cho mình, hình
như tất cả những nỗi chán chường, đau khổ của một đời
mình, Thái đã đem theo hết" (trang 32). Và chính trong
những giây phút băn khoăn, chưa dứt khoát lựa chọn, Dũng
biết là mình "phải sống một đời ngang
trái nhưng chàng không có đủ can đảm để thoát ly; mà thoát
ly rồi, cái đời tương lai của chàng sẽ đại khái như đời
của Thái và Tạo, hai cảnh đời mà trước kia mới nghĩ đến
chàng đã thấy buồn nản vô cùng" (trang 158).
Dường như cuộc đời "quằn quại" của Thái, cũng
là cuộc đời Nhất Linh, Khái Hưng và những người bạn của
họ: Chống Pháp? Không chống Pháp? Theo Việt Quốc? Việt Cách?
hay Việt Minh? tất cả rồi cũng chỉ là để "Thỉnh
thoảng lại nghe tin một người trong bọn chết đi hay bị
tù tội, rồi ai nấy, trước số mệnh, chỉ việc cúi đầu,
yên lặng, nơm nớp đợi đến lượt mình" (trang
106).
"Cái chết của Thái đối với
Dũng chỉ là một sự thoát ly" (trang 105). Hoặc như
Tạo chấp nhận cái chết một cách vui vẻ "Tôi
không sợ chết đâu [...] đất mát lắm" (trang 149). Cả những
người bạn của Tạo cũng nghĩ "kể như anh ấy thì chết
là thoát" (trang 167).
Tóm lại, ra đi không phải để tìm đến một lý tưởng
cách mạng mà Dũng biết chắc là ra đi rồi sẽ chết như
Phương, như Thái, như Tạo ... "như biết
bao người bạn của Dũng [...] vụt biến đi không để lại
một vết tích gì." (Nhặt
lá bàng). Ở thời điểm 1936, khi Nhất Linh viết
Ðôi
Bạn, mọi người chưa kịp lên đường
và sau đó thì mọi lên đường được tôn thờ như
một lý tưởng cao quý nhất, Nhất Linh đã xác định không
có lý tưởng và mọi ra đi, thoát ly, chỉ là "đi
tìm kiếm, sự tìm kiếm không bao giờ ngừng ấy, có lẽ là
sự an ủi độc nhất" (Nhặt
lá bàng).
Và cái việc tìm kiếm ấy, Nhất Linh đã đi hết cuộc
đời mà chưa tìm thấy, những trăn trở lựa chọn giữa cách
mạng và văn học, giữa xuất thế và nhập thế... dùng dằng
nhau trong Nhất Linh đến giây phút cuối và bây giờ chúng
vẫn còn dầy vò thế hệ sau Nhất Linh.
Thoát ly còn do một trăn trở khác, đó là sự từ chối một thứ hạnh phúc "trường cửu" trong tình nghĩa vợ chồng, với người không yêu như Khánh, hoặc với người yêu, như Loan.
Thoát ly còn do một trăn trở khác, đó là sự từ chối một thứ hạnh phúc "trường cửu" trong tình nghĩa vợ chồng, với người không yêu như Khánh, hoặc với người yêu, như Loan.
Ở lại, trước hết là sẽ phải cưới cô Khánh,
con cụ Thượng Ðặng, người vợ môn đăng hộ đối mà cha
đã chọn và sẽ phải chấp nhận đời sống "thừa" như Trường
và Ðính, hai anh và như "tất cả mọi
người trong nhà, trong họ, thảy đều sống bám vào một mình
ông tuần và cho thế là một sự tự nhiên, một cái phúc"
(trang 87).
Nhưng ở lại còn có thể có một con đường khác
là làm trái lời cha, cưới Loan làm vợ. Làm trái lời cha
không khó vì xưa nay Dũng vẫn làm, cái khó là làm trái lòng
mình, bởi đã bao lần khi nghĩ đến "chàng
sẽ cưới Loan làm vợ ... rồi suốt đời hai người gần
nhau, yêu nhau mãi mãi ... Thế rồi sau làm sao? Lại ngày nọ
tiếp ngày kia ... không chờ đợi." (trang 48-49). Chính
"ý nghĩ chán nản này", xuất
phát từ nội tâm của Dũng "làm bận
trí Dũng một cách ác nghiệt" (trang 63), đã gián
tiếp chỉ đạo sự thoát ly của Dũng.
*
Ở buổi mà mọi "hoài nghi" về cuộc sống chưa
có chỗ đứng vững chắc trong văn chương Việt Nam, Nhất
Linh, Khái Hưng lại "đem lòng" hoài nghi hạnh phúc, thứ hạnh
phúc vợ chồng trọn đời được "công nhận" như một "giá
trị phổ quát của nhân loại", cũng như đã hoài nghi lý tưởng
đấu tranh khi mọi người chưa kịp lên đường. Nghi ngờ
hạnh phúc "trăm năm" nhưng không chối bỏ hạnh phúc mà tin
vào một thứ hạnh phúc khác, ra ngoài thông lệ: đó là những
giây phút hạnh phúc và những giây phút sống lại những giây
phút hạnh phúc ấy. Những giây phút hạnh phúc sẽ qua
đi, nhưng sự sống lại chúng trong con người là trường cửu,
là mãi mãi, là vượt ra ngoài ý muốn của con người; chúng
bất tử và không có sức mạnh nào diệt nổi. Và đó là
điều mà Nhất Linh đã ghi lại trong tiểu thuyết như một
quan niệm độc đáo về hạnh phúc và là cơ nguyên của sáng
tạo.
Cái hạnh phúc ấy có sẵn ở trong mỗi người, kể
cả những người không có hạnh phúc: đó là những giây phút
ngắn ngủi của cảm xúc, của những linh cảm hạnh phúc,
của đợi, của chờ, của nhớ, của nghĩ đến người mình
nhớ, mong người ấy nhớ mình hơn là mình nhớ người ấy
... Những linh cảm ấy thường đến trong yên lặng, cho nên
những trang đẹp nhất mà Nhất Linh viết về tình yêu, về
sự tỏ tình là ... yên lặng. Tình yêu không diễn tả
bằng lời mà bằng mắt, bằng tim: Nhất Linh thao túng "yên
lặng" trong một thế giới mới, thế giới của cảm xúc,
thế giới thần bí mà mọi sự đều khả thể.
"Dũng vòng hai tay ra phía sau làm gối ngửa mặt nhìn lên. Ánh nắng trên lá thông lóe ra thành những ngôi sao; tiếng thông reo nghe như tiếng vọng ra, đều đều không ngớt; Dũng có cảm tưởng rằng cái tiếng ấy đã có từ đời kiếp nào rồi nhưng đến nay còn vương lại âm thầm trong lá thông.
Không nghe tiếng Loan và Thảo nói chuyện nữa, Dũng nghiêng mặt quay về phía hai người. Chàng thấp thoáng thấy hai con mắt đen của Loan. Thấy Dũng bắt gặp mình đương nhìn trộm, Loan vội nhắm mắt lại làm như ngủ; song biết là Dũng đã trông thấy rồi, nàng lại vội mở mắt ra, rồi qua những ngọn lá cỏ rung động trước gió, hai người yên lặng nhìn nhau." (trang 209-210)
Nhất Linh đã "vớt" từ yên lặng ra những âm thanh và
màu sắc. Âm thanh và màu sắc của ánh nắng chiếu trên lá
thông "lóe" ra thành những ngôi sao. Nhạc của tiếng thông
reo từ đời kiếp nào còn vương lại âm thầm trong
lá thông; nhạc và tranh hòa hợp cùng những trao đổi giữa
hai người qua ánh mắt. Và đó là hạnh phúc. Hạnh phúc ở
những giây phút mình yên lặng nghe mình: "Chàng
cố ngồi thật yên lặng để hoàn toàn nghĩ đến cái vui
sướng của lòng mình" (trang 63).
Nhưng hạnh phúc không chỉ là những giây phút vui sướng,
hạnh phúc còn có thể ở cả những nỗi buồn, ví dụ như
nỗi buồn của nhận thức về bản chất cuộc đời:
"Dũng châm một điếu thuốc lá hút rồi đưa mắt ngắm nghía đám người nhà quê thảm đạm, quấn áo xơ xác trước gió, đương đứng đợi bên bờ sông. Họ đứng yên, không nói, vẻ mặt bình tĩnh, không nghĩ ngợi gì; chuyến đò mà họ đợi sang, Dũng thấy là hình ảnh của cả cuộc đời; họ sinh ra, sống thản nhiên ít lâu, không hiểu vì cớ gì rồi lại khuất đi như những người bộ hành, một buổi chiều đông, qua bến đò, in bóng trong chốc lát trên dòng nước trắng của cuộc đời chảy mãi không ngừng.
Dũng ngẫm nghĩ:
- Buồn có lẽ vì tại trông thấy bến đò, mình như thấy rõ hình ảnh cuộc đời. Sống mà nghĩ đến mình sống thì bao giờ cũng buồn [...] Bến đò không buồn lắm, buồn nhất là những cái quán xơ xác của các bến đò. Mình là những cái quán ấy, đứng yên trong gió lạnh nhìn cuộc đời trôi qua trước mắt." (trang 71)
Sống mà nghĩ đến mình sống thì bao giờ cũng buồn,
mình là những cái quán đứng yên trong gió lạnh, nhìn cuộc
đời trôi qua trước mắt, những nhận thức này có thể chỉ
qua một lần rồi mất đi, nhưng nó không chết hẳn, nó có
khả năng sống lại, và sự hồi sinh ấy thường xẩy ra ở
những lúc bất ngờ nhất: một ngọn gió, một mùi hương,
một bến đò ...
Do đó, hạnh phúc ở đây vừa trực tiếp, vừa gián tiếp. Trực tiếp là những giây phút sống trong thực tại: nhìn (một người) yêu, ngắm (một đóa) hoa, đợi (một ngọn) gió, đón (một mùi) hương ... Và gián tiếp là những lúc nhớ lại những giây phút kỷ niệm của những nhìn, ngắm, đợi, đón, ... đó, những giây phút ngắn ngủi mà nhà văn muốn giữ lại mãi mãi:
Do đó, hạnh phúc ở đây vừa trực tiếp, vừa gián tiếp. Trực tiếp là những giây phút sống trong thực tại: nhìn (một người) yêu, ngắm (một đóa) hoa, đợi (một ngọn) gió, đón (một mùi) hương ... Và gián tiếp là những lúc nhớ lại những giây phút kỷ niệm của những nhìn, ngắm, đợi, đón, ... đó, những giây phút ngắn ngủi mà nhà văn muốn giữ lại mãi mãi:
"Mùi hoa khế đưa thoảng qua, thơm nhẹ quá nên Dũng tưởng như không phải là hương thơm của một thứ hoa nữa. Ðó là một thứ hương lạ để đánh dấu một quãng thời khắc qua trong đời: Dũng thấy trước rằng độ mười năm sau, thứ hương đó sẽ gợi chàng nhớ đến bây giờ, nhớ đến phút chàng đương đứng với Loan ở đây. Cái phút không có gì lạ ấy, chàng thấy nó sẽ ghi mãi ở trong lòng chàng cũng như hương thơm hoa khế hết mùa này sang mùa khác thơm mãi trong vườn cũ." (trang 26)
Có thể nói rằng Nhất Linh đã tìm ra một thứ "định
thức" của hạnh phúc, ở đây là mùi hương+trí nhớ=hạnh
phúc, nhưng những yếu tố của vế đầu tiên có thể thay
đổi không ngừng, một chỗ khác, Nhất Linh viết:
"Nền trời lúc đó, Dũng thấy như một tấm lụa trong; một con bướm trắng ở vườn sau bay vụt lên cao rồi lẫn vào màu trời. Dũng tự nhiên nghĩ đến một bãi cỏ rộng trên đó có Loan và chàng, hai người cùng đi ngược chiều gió; nàng mặc một tấm áo lụa trắng và gió mát thơm những mùi cỏ đưa tà áo nàng phơ phất chạm vào tay chàng êm như cánh bướm." (trang 45)
Lại một định thức khác của hạnh phúc: thiên nhiên+tưởng
tượng=hạnh phúc. Như vậy hạnh phúc là một định thức
biến thiên không ngừng, từ những dư âm hoàn toàn khác nhau,
khi biết hòa âm phối khí thì ta có ... hạnh phúc. Hạnh phúc,
như thế, là sự hòa hợp của âm thanh trong âm nhạc, là sự
điều phối của màu sắc trong hội họa, là sự ngẫu hợp
của chữ nghĩa trong thi ca. Nhưng điều thiết yếu là những
định thức biến thiên ấy cần những chất xúc tác như mùi
hương, ngọn gió ...
Nhất Linh tinh tế bao nhiêu trong nhận thức thì ông
cũng lại càng thực tế bấy nhiêu trong cái biết của mình:
Biết "hạnh phúc" cũng như "nghệ thuật" chỉ là những hợp
âm dễ vỡ, dễ tan, không thể nắm bắt được, tựa như:
"Những con đom đóm bay qua ao bèo, lúc
tắt lúc sáng như những ngôi sao lạc biết thổn thức"
(trang125).
Hạnh phúc phải chăng là những con đom đóm trong đêm?
Hay là tà áo của Loan, chạm vào tay Dũng như những cánh bướm?
Có lẽ cả hai. Một điều chắc chắn là hạnh phúc nằm trong
khoảnh khắc và cái khoảnh khắc bí mật ấy, luôn luôn, Nhất
Linh muốn níu nó lại: "Dũng có cái cảm
tưởng rằng thời khắc ngừng hẳn lại; ánh nắng lấp lánh
trên lá cây cũng thôi không lấp lánh nữa ... Chàng và cảnh
vật chung quanh như không có nữa, chỉ là một sự yên tĩnh
mông mênh, trong đó tiếng Loan vang lên." (trang 61),
"không còn phút sau nữa: thời gian ngay
lúc đó sẽ ngừng lại mãi mãi" (trang 63). Thời
gian sẽ ngừng lại. Ðó là ước vọng của Dũng. Nhưng
thời gian chưa bao giờ ngừng lại và đó là bất hạnh của
hạnh phúc. Khiến mọi sự liên tục trường cửu đều trở
nên đáng sợ và vô nghĩa: đóa hoa không trường cửu, cánh
bướm không trường cửu, đến cả thân phận con người cũng
phù du ... Như vậy có gì trường cửu trên cuộc sống này?
Hẳn là sự trường cửu của những phút giây hạnh phúc,
chết đi và sống lại trong ký ức. Mỗi lần hồi sinh chúng
lại là những cánh bướm đã thoát xác, đã đổi dạng thay
hình ... Cho nên nếu muốn có những luân hồi của kỷ niệm
thì phải sống xa người tình, sống ngoài kỷ niệm, phải
xa bến đò Gió thì mỗi lần đến một bến đò, mới hồi
tưởng lại và gió và đò ... phải sống xa Loan mới có thể
hồi tưởng những phút giây hạnh phúc được nhìn Loan và
được Loan nhìn lại ... Thoát ly khỏi Loan để được yêu
Loan mãi mãi ... để khỏi rơi vào cảnh vợ chồng ngày ngày
bị những tính toán vụn vặt của đồng tiền, mảnh cơm,
manh áo bào mòn thể xác, bị những giờ giấc quen thuộc đi,
về, cơm, nước, con cái ... giết chết kỷ niệm, giết chết
tình yêu ... Tình yêu, cũng giống như nghệ thuật, là những
bóng đom đóm chụm đầu vào nhau như một chùm ảo ảnh mà
con người càng tìm cách sở hữu, lại càng thấy bất lực.
Tình yêu cũng như nghệ thuật, không thể sở hữu được
mà chỉ có thể cảm thức từ yên lặng, trong yên lặng, như
Nhất Linh, để từ cõi yên lặng ấy, vớt ra những xúc động,
những nhục cảm say sưa nhất của con người. Yên lặng nghe
"một cơn gió lạnh lùa vào đượm mùi
thơm hắc của hoa cau" (trang196), yên lặng ngắm nắng
trong vườn cùng với Loan và Dũng "thỉnh
thoảng một sợi tơ trời từ trên cao là là xuống, lấp lánh,
hai người sợ tơ trời vương vào mình cùng giơ tay đón lấy
rồi nhìn nhau mỉm cười khi thấy trong tay không có gì cả,
hình như sợi tơ vừa tan đi cùng ánh sáng." (trang
195).
Những giây phút ấy là tình yêu, là hạnh phúc, là nghệ thuật mà trong cuộc đời chạy ruổi để bắt kịp xe bus, bắt kịp métro, chen chúc trong đám kẹt xe đô thị, trong chớp loạn của truyền hình, ciné với những chiến tranh hành tinh giả tưởng, trong cuộc đời bão táp kinh tế, tranh chấp những phát minh khoa học tân kỳ ..., con người rất ít thì giờ dành cho những giây phút "yên lặng nghe lòng mình sung sướng", những giây phút hạnh phúc Nhất Linh.
Những giây phút ấy là tình yêu, là hạnh phúc, là nghệ thuật mà trong cuộc đời chạy ruổi để bắt kịp xe bus, bắt kịp métro, chen chúc trong đám kẹt xe đô thị, trong chớp loạn của truyền hình, ciné với những chiến tranh hành tinh giả tưởng, trong cuộc đời bão táp kinh tế, tranh chấp những phát minh khoa học tân kỳ ..., con người rất ít thì giờ dành cho những giây phút "yên lặng nghe lòng mình sung sướng", những giây phút hạnh phúc Nhất Linh.
Thụy Khuê
Chú thích:
1 Nhà xuất bản Ðời Nay, hải ngoại in lại, không đề năm.
1 Nhà xuất bản Ðời Nay, hải ngoại in lại, không đề năm.
Nỗi đau hiện sinh trong
Bướm Trắng
"Nếu chỉ có một năm để sống"
bạn sẽ làm gì? Ðây có thể là đề tài một cuốn phim hồi
hộp, một cuốn tiểu thuyết hấp dẫn hay một tác phẩm văn
học phân tâm. Nhất Linh chọn giải pháp thứ ba: Bướm
Trắng là một ăng-kết của Trương về bản ngã
mình. Trương bị lao và bác sĩ cho biết chàng chỉ có thể
sống được một năm nữa là cùng. Nhất Linh đem máy ghi âm
đặt vào óc Trương để ghi lại những ý nghĩ, những phản
ứng của Trương từ khi biết mình chỉ còn một thời gian
sống nhất định.
Phản ứng đầu tiên của Trương là sẽ ghi vào sổ
nhật ký, ngày 21/2: Hôm nay mình chết
(Bướm Trắng, NXB Ðời
Nay tái bản, 1970, trang 34). Ðó là cái
chết đầu tiên, sau khi biết mình sắp chết, cái
chết này biểu hiện tính cách hóa thân của hai từ Bướm
Trắng và đưa Trương vào đoạn đời thứ nhì,
đoạn đời mà Trương quyết định rằng từ nay "chàng
sẽ nếm đủ các khoái lạc ở đời, chàng sẽ sống đến
cực điểm, sống cho hết để không còn ao ước gì nữa,
sống cho chán chường. Trương thấy mình nô nức hồi hộp
mà lại sung sướng nữa. Chàng sung sướng vì chàng thấy mình
như con chim thoát khỏi lồng, nhẹ nhàng trong một sự tự
do không bờ bến. Những cái ràng buộc, đè nén của cuộc
sống thường không có nữa, chàng sẽ hết băn khoăn, hết
e dè được hoàn toàn sống như ý mình.
- Chết thì còn cần gì nữa?" (trang 38)
- Chết thì còn cần gì nữa?" (trang 38)
Ðặt ngược lại vấn đề, Albert Camus bắt đầu cuốn
tiểu luận Le Mythe de Sisyphe (Huyền Thoại Sisyphe) bằng
câu: "Chỉ có một vấn đề triết lý
thật sự nghiêm túc: đó là tự tử, xét rằng đời đáng
sống hay không đáng sống là trả lời câu hỏi cơ bản của
triết học". Cả hai tác giả Nhất Linh và Camus, đi
từ hai con đường khác nhau nhưng dường như đều cùng muốn
điều tra ý nghĩa của cuộc sống từ cái chết. Rồi Nhất
Linh và Camus đều chết bất đắc kỳ tử. Camus, tai nạn xe
hơi ở tuổi 47, Nhất Linh tự tử ở tuổi 57, một trùng hợp
phi lý.
Cái chết, trước tiên, đối với Trương là một giải
thoát, khi giao hẹn "hôm nay mình chết"
là Trương đã tự hóa, từ một người bị ràng buộc, trở
thành người tự do, hồi sinh trong cuộc sống mới, với hai
lớp lang: biết mình sắp chết và quên rằng mình đang sống.
Ở lớp thứ nhất, Trương quyết định tìm vui trong
trụy lạc: trụy lạc thể xác và tinh thần. Về thể xác,
hưởng thụ hết những thú vui nhục dục trước khi chết
và về tinh thần, chiếm hữu tình yêu của Thu, người con
gái tình cờ gặp mà ngay sau đó Trương đã muốn yêu như
một trò chơi: yêu cũng được mà không
yêu cũng được.
Ở từng thứ nhì, Trương sợ sống: không dám về
nhà, muốn quên rằng mình đang sống, lẩn tránh những ý nghĩ
của mình, sợ đối diện với chính mình. "Trương
ở vào tình trạng một người không cần gì nữa, chỉ mong
xảy đến cho mình một việc, bất cứ việc gì, miễn là
khác thường để cho mình quên được sự sống"
(trang 55). Hai trạng thái, hai lớp lang tâm thần ấy giao nhau
trong một môi trường không có lối thoát: Sự trụy lạc mà
Trương tìm đến như một ao ước hưởng thụ hết trước
khi chết, không đem lại cho Trương tị ti thỏa mãn nào, và
cuộc tình đối với Thu, mới đầu chỉ là một trò chơi,
sau đã lấn át tâm hồn Trương, chi phối tư tưởng Trương
như một lớp sống, một định mệnh thứ ba: Cái định mệnh
quái ác, tưởng (yêu) đùa lại hóa (yêu) thật, tưởng chết
lại không chết, lại sống, cứ sống, rồi chính cái sống
thừa, sống ra ngoài mọi ước vọng ấy, đã chơi khăm
Trương, vì mọi toan tính về định mệnh đều vô nghĩa: không
ai có thể biết trước được định mệnh, kể cả những
thầy thuốc giỏi nhất và cũng không ai dự đoán được kết
quả một cuộc tình. Trương như con bướm trắng lượn
trong các nẻo tâm tư của chính mình, Trương bay hết nơi này
đến nơi khác, từ những phăng-tát cực đoan của một người
bệnh bị cái chết ám ảnh trong mỗi phút sống, đến những
giây phút hạnh phúc cũng như bi đát của một người bình
thường, nhảy từ những ý nghĩ trong sáng, dịu dàng nhất
đến những toan tính đen tối, đồi tệ, đê hèn nhất. Trương
là bướm trắng bay trong não trạng của chính mình, Trương
hành động, nhận xét mình hành động, mà không hiểu những
gì đã xẩy ra quanh mình, cho mình.
*
Cuộc phiêu lưu của Trương, sau khi đã hóa thân, mở
đầu bằng một chinh phục: Trương vừa nhìn thấy Thu, thấy
Thu giống Liên, người yêu của chàng đã chết vì bệnh lao
ba năm trước, "chàng có cái ý oái oăm
muốn Thu sẽ yêu chàng (trang 16). Cuộc tình này là
một thứ cú-đờ-phút, vừa lãng mạn lại ráo hoảnh, trâng
tráo đúng như ý nghĩ của Trương "muốn
yêu thì sẽ yêu" (trang 17), một cuộc đánh đố,
muốn là làm được và Trương đã làm được thật. Nhưng
trò chơi nào cũng có thể dẫn đến một thực tại không
chơi, đầy bí ẩn không thể giải quyết, như thân phận Trương
chỉ là một cánh bướm không biết mình sẽ đi đến đâu,
như mỗi con người đều là những cánh bướm bay trong định
mệnh phi lý của chính mình. Ngòi bút Nhất Linh cũng là bướm
trắng di chuyển theo mạch nghĩ của Trương, theo hành động
của Trương, theo những ghềnh thác của suy tư và hành động,
sống mà như chết, chết mà như sống, không biết những suy
tư và hành động ấy sẽ dẫn mình đến đâu. Nhất Linh vừa
tạo ra Trương, vừa bị Trương dẫn vào cái chốn không
biết ấy.
Trước đây, khi còn chăm chỉ đi học, Trương có một
thể xác và tâm hồn có thể gọi là "lành mạnh"; nhưng cái
tôi "lành mạnh" này đã chết bởi vì nó không
thật, bởi vì nó chỉ là một nửa Trương, nửa
thánh thiện. Bướm trắng là hồn Trương, nhưng mảnh
hồn này không "siêu thoát" theo nghĩa nhà Phật mà nó là cái
thực, nó là người, nó là Trương toàn diện theo đúng nghĩa
con người. Chính cái hồn bướm trắng này đã đưa Trương
vào khám nghiệm tử thi của chính mình, đào ra những ngõ
ngách sâu kín trong tâm hồn đích thực của mình. Trương trong
Bướm Trắng, đời
hơn Dũng, người hơn Dũng trong Ðôi
Bạn, bởi trong Trương những va chạm của xấu
tốt là thường trực, những ám ảnh của ham muốn, dục tình,
tính toán, lừa lọc ... là hàng ngày. Nếu trong Ðôi
Bạn, Nhất Linh vẫn còn là một nhà văn lãng
mạn chỉ nhìn thấy cái đẹp, thì ở
Bướm Trắng, Nhất Linh đã đoạn tuyệt với
lãng mạn, Nhất Linh lạnh lùng hơn, tự do hơn, từng trải
hơn, ông đã tìm cách thoát tục, đứng xa cuộc đời, đứng
ngoài cuộc đời để nhìn con người cho rõ.
Những ngõ ngách tâm linh phức tạp và mâu thuẫn của
Trương không thể dùng ngọn đuốc tình cảm lãng mạn để
soi tỏ mà phải bay lượn bằng đôi mắt đã hóa thành bướm
trắng thoát tục, mới có thể trung dung chiếu vào đó những
ánh sáng neutre, không thiên vị: Trương sống tự do buông thả
như một kẻ muốn quên mình đang sống, như một gã kiệt
lực muốn leo Hy Mã Lạp Sơn, đi từ mâu thuẫn này đến mâu
thuẫn khác, đôi khi hai mâu thuẫn chung sống với nhau như
hình ảnh kiêu kỳ của tình yêu "siêu việt" với Thu nằm
chung màn với những cô gái đêm hôi hám trong những nhà săm
tồi tàn nhất; rồi những ý nghĩ đen tối như mua dao để
giết Thu, những ám ảnh kỳ dị bị Thu giết, cùng chung sống
trong đầu với những giây phút thần tiên thơ mộng: "Trương
ngủ thiếp đi, chàng thấy mình cứ cố nhoi lên để tránh
mũi dao mà Thu đưa vào cổ mình, nhưng có một sức mạnh ghê
gớm giữ chặt lấy chàng, đè nặng lên hai bên ngực. Mũi
dao đã chạm vào cổ, nhưng chàng không đau đớn gì cả: một
dòng máu chảy ngang cổ xuống gáy lạnh như một dòng nước
đá mới tan, Trương kêu thét lên: "Em giết anh" và giật mình
tỉnh dậy. [...] Chuông đồng hồ buông năm tiếng ngắn. Qua
khe cửa, trời hãy còn tối [...] Ngoài đường cái có tiếng
lăn lạch cạch của một chiếc xe bò đi qua. Trương đoán
là một xe rau ở ngoại ô lên chợ sớm. Lòng chàng lắng xuống
và từ thời quá vãng xa xăm nổi lên một hình ảnh yêu quý
của tuổi thơ trong sáng: Khu vườn rau của mẹ chàng
với những luống rau diếp xanh thắm, những luống thìa là
lá nhỏ như sương mù và hôm nào trời nắng, những mầm đậu
hòa lan tươi non nhú lên qua lần rơm ủ. Rồi đến khi luống
đậu nở hoa trắng có những con bướm rất xinh ở đâu bay
về ...". (trang 141)
Như vậy không chỉ có tâm hồn Trương là cánh bướm
mà cảnh vật xung quanh cũng là những cánh bướm biến ảo
không ngừng, Nhất Linh ở đây đã tìm thấy một giao thoa
vô cùng tế nhị giữa Ðông và Tây, giữa thiện và ác, giữa
mơ mộng và ác mộng; tất cả những đối cực ấy xẩy ra
trong tiềm thức của Trương, trong cái vùng u tối bí mật
của bản ngã mà trước Bướm Trắng,
chưa có tiểu thuyết gia Việt Nam nào thật sự đi vào, thật
sự thám hiểm.
*
Nhất Linh viết Bướm Trắng
năm 38-39. Bốn năm sau, 1942 ở Pháp, Albert Camus cho in tập tiểu
luận Le mythe de Sisyphe (Huyền Thoại Sisyphe), rồi tiểu
thuyết L'étranger (Người Xa Lạ), tiếp theo là kịch
bản Le malentendu (Ngộ Nhận) và sau cùng là tiểu thuyết
La chute (Sa Ðọa).
Tất nhiên là hai nhà văn này không đọc nhau, ít nhất
là Nhất Linh không đọc Camus trước khi viết Bướm
Trắng, nhưng có một ngẫu nhiên trùng hợp lạ
lùng là những chủ đề ẩn trong Bướm
Trắng về tính chất phi lý của cuộc đời, về
vấn đề tự tử, về sự ngộ nhận, về tính sa đọa của
con người -những đề tài chủ yếu của Camus- đều có mặt
trong tác phẩm của Nhất Linh. Tại sao lại có một sự gặp
gỡ kỳ lạ như vậy? Nhất là khi triết học hiện sinh bắt
đầu phát triển ở Pháp thì Tự Lực Văn Ðoàn đã hầu như
hoàn tất nhiệm vụ khai phá của mình, những tác phẩm chính
của Tự Lực Văn Ðoàn đã viết xong. Vậy chỉ có thể trả
lời câu hỏi này bằng một câu hỏi khác: Phải chăng Nhất
Linh đã tạo ra một hình thức tra vấn bản ngã rất Ðông
phương, rất Trang Tử?
Trước tiên, đối với Nhất Linh, ngộ nhận
và phi lý là điều kiện sống của con người. Nếu
ở Camus, phi lý có thể đưa đến giết người (Meursault trong
L'étranger giết người vì ánh nắng mặt trời chiếu vào
mắt) và trong "nghề" giết người, ngộ nhận có thể đưa
đến mẹ giết con, chị giết em mà không biết (Le malentendu),
thì ở Nhất Linh, tình yêu tuyệt đối giữa Trương và Thu
là ngộ nhận và phi lý, Thu yêu Trương trên căn
bản ngộ nhận do phi lý đưa đẩy:
"Trương nhìn theo Thu. Khi nàng đi khuất sau cái thành bể xây, Trương gấp vội bức thư bỏ vào túi. Chàng nhìn cửa buồng bên lưỡng lự một lúc rồi đi vào buồng. Chàng đến gần bên giường. Nhìn qua khung cửa sổ ra ngoài không thấy bóng ai, Trương với chiếc áo cánh của Thu rồi úp mặt vào chiếc áo mà chàng âu yếm vò nát trong hai bàn tay. Lụa áo Trương thấy mềm như da người và mùi thơm cay cay, không giống hẳn mùi thơm của nước hoa, xông lên ngây ngất. Trương cảm thấy mình khổ sở vô cùng; chàng lấy làm lạ sao mình lại đau khổ đến thế, đau khổ như một người sắp chết, cảm tưởng lúc ấy giống hệt cảm tưởng đêm qua khi chàng nhìn trộm bàn tay của Thu trên tấm chăn.
Trong lúc ấy Thu đã đi gần đến nhà khách bỗng quay trở lại. Nàng mang máng thấy có vẻ gì bất thường trong cử chỉ của Trương vừa rồi. Như cái máy, nàng quay trở lại, nàng cũng không biết tại sao và quay trở lại để làm gì. Ði khỏi cái bể xây, Thu dừng lại vì thoáng thấy Trương trong buồng. Nàng chăm chú nhìn và khi đã hiểu: nàng đứng yên lặng, khắp người rờn rợn như có ai sờ vào da thịt mình. Thấy Trương bỏ chiếc áo vắt vào chỗ cũ, nàng giật mình, đứng lùi khuất sau thành bể." (trang 59).
Ở đây, Nhất Linh đã viết những dòng vô cùng gợi
cảm về sự tiếp xúc thể xác ra ngoài thể xác mà sau này
nhiều nhà văn, đạo diễn điện ảnh Việt Nam đã chịu ảnh
hưởng sâu sắc. Cuộc tình của Trương và Thu thật sự bắt
đầu từ giây phút ấy, giây phút mà phi lý và ngộ
nhận trùng hợp: Nếu Thu không quay lại, không nhìn thấy
cảnh này thì có lẽ Thu đã không bị Trương chinh phục hoàn
toàn. Tại sao Thu quay lại? Thu cũng không biết tại sao
và quay trở lại để làm gì? Việc Thu quay lại là một việc
hết sức phi lý, không giải thích được: phi lý
và bất khả tri, là những điều kiện của hiện sinh
con người. Vì quay lại, nhìn thấy "cảnh ấy" cho nên Thu đã
tin rằng "Trương yêu nàng và tôn trọng
nàng một cách siêu việt" (trang 11). Ðành rằng tất
cả những khía cạnh ấy trong tình yêu của Trương đều có
thật, nhưng mới chỉ là một nửa sự thật. Thu ngộ nhận
vì chỉ biết nửa sự thật, Trương còn một nửûa khác mà
Thu không biết: Viết thư tình giả dối, lấy nước rỏ lên
làm giả nước mắt, cho nhòe chữ đi, Trương thụt két, đánh
bạc, hút thuốc phiện, chơi gái, ... Trương biết mình bị
ho lao mà vẫn muốn chiếm đoạt Thu, đánh lừa Thu, cho Thu
tưởng là mình cao thượng, tình thật Trương biết rõ: "căn
bản của tâm hồn mình, một căn bản vô luân, khốn nạn".
(trang 138)
Trương gặïp Thu là một chuyện tình cờ, yêu Thu một
cách vô lý: "Hay có lẽ Thu cũng yêu chàng
tự nhiên, yêu một cách vô lý như chàng yêu Thu vô lý bấy
lâu." (trang 199)
*
Tính chất phi lý của cuộc đời được Nhất Linh
trình bầy ngay từ những trang đầu: là một sinh viên trường
Luật, đang chăm chỉ học hành, thấy mình chớm lao, Trương
đi khám bệnh, bác sĩ tuyên bố một câu xanh rờn: "Phổi
và tim ấy cũng còn được một năm nữa là ít" (trang
32). Câu nói cỏn con của Chuyên, người thầy thuốc, đã hóa
kiếp đời Trương: Trương bỏ học, bán nhà bán đất của
cha mẹ để lại để tiêu xài xả láng, sống cho hết mình
trong một năm trước khi chết. Ðời Trương hoàn toàn đảo
lộn, từ lành mạnh xuống sa đọa một cách phi lý, chỉ vì
một câu nói. Mà không chỉ có đời Trương, những đời khác,
cũng quay gót chuyển hướng ít nhiều sang sa đọa một cách
phi lý như thế: Mùi, cô hàng xóm ngây thơ ngày xưa trở thành
cô gái điếm què bây giờ, Quang yêu đời trở thành ăn chơi,
chết vì bệnh, Nhan sẵn sàng rơi vào tay "người anh họ" hào
phóng, "có lương tâm" là Trương, cả Thu, một cách nào đó
Thu cũng sa đọa, nhắm mắt chiều chuộng những đòi hỏi
điên rồ của Trương. Trương đang ở dưới đáy của tuyệt
vọng, lại được Mùi cầu khẩn Trương kéo nàng ra khỏi
con đường tội lỗi: phi lý hết sức. Tất cả mọi giăng
mắc của cuộc đời là một mớ bòng bong phi lý, ngộ nhận
và bất khả tri. Trong sa đọa, Trương tiêu
xài cuộc đời mình như một trò cá ngựa, đem dồn hết tiền
(vừa thụt két) đánh vào con ngựa Risque-tout (trang 165) và
thua hết canh bạc đời. Trương thua, bởi người
ta không thể nào sống gấp được (trang 155) cũng
như không ai có thể ăn hết một lúc tất cả những thức
ngon trong đời, những thứ mình cứ tưởng là ngon, khi đã
nhét đầy miệng, chúng không còn hấp dẫn nữa, mà lại buồn
nôn. Do đó, "chàng không bao giờ thấy
được sung sướng trong chơi bời, trái hẳn với ý chàng lúc
mới ốm" (trang 126). Vô lý. Quanh Trương là vô
lý và không biết. Trương thụt két sắp bị bắt
vào tù. Thu hỏi: Sao anh làm việc ấy?
Trương trả lời: Không biết (trang
178). Trương tự hỏi: Thực tình chàng có yêu Nhan không? Chàng
cũng không hiểu rõ (trang 189). Mùi đòi theo Trương.
Theo anh à? Không thể được. Vô lý hết
sức (trang 186). Ði bên Mùi, Trương tự nhủ: Ði
với một con đĩ què. Vô lý (trang 182). Người đọc
có cảm tưởng như nhân vật Meurseult trong Người Xa Lạ
của Camus là hậu thân của Trương: một sự ngẫu nhiên trùng
hợp phi lý hết sức.
Ngay cả đến những ước muốn của tình yêu: được
Thu yêu dù là "điều mà trước kia chàng
không dám ước tới nay đã thành sự thực, sao chàng vẫn
không thấy lòng mình thỏa mãn.
- Chỉ có thế thôi à? (trang 123) Trương tự hỏi. Có lúc Trương "mong được thỏa nguyện về vật dục để thôi không nghĩ đến Thu nữa" (trang 252). Thậm chí Trương còn nhận thấy đưa thư cho Thu và thụt két đều cho Trương những cảm tưởng giống hệt nhau, "chàng không muốn thụt két, nhưng biết trước là thế nào cũng thụt két, cũng như khi trước biết là không nên đưa thư mà vẫn cứ phải đưa thư" (trang 160). Tâm sự của Trương, không khác gì tâm sự của Meurseult. Họ là những người xa lạ với mình, với người xung quanh, một niềm cô đơn tuyệt đối trong cuộc hiện sinh tàn nhẫn.
- Chỉ có thế thôi à? (trang 123) Trương tự hỏi. Có lúc Trương "mong được thỏa nguyện về vật dục để thôi không nghĩ đến Thu nữa" (trang 252). Thậm chí Trương còn nhận thấy đưa thư cho Thu và thụt két đều cho Trương những cảm tưởng giống hệt nhau, "chàng không muốn thụt két, nhưng biết trước là thế nào cũng thụt két, cũng như khi trước biết là không nên đưa thư mà vẫn cứ phải đưa thư" (trang 160). Tâm sự của Trương, không khác gì tâm sự của Meurseult. Họ là những người xa lạ với mình, với người xung quanh, một niềm cô đơn tuyệt đối trong cuộc hiện sinh tàn nhẫn.
Tất cả những nhận thức ấy đẩy Trương đến chán
chường. Chán sống. Tại sao không tìm một giải pháp? Tại
sao không tự tử và Trương nghĩ "cách
tốt hơn hết là nhồi một viên đạn nhỏ vào trong sọ. Tạch
một cái, thế là hết. Ngọt như mía lùi." (trang
155).
Nhưng tự tử được không phải là dễ, "hèn
nhát thì không bao giờ tự tử được, mà có can đảm như
trời cũng không thể tự tử được. Tự tử được hay không
là ở cảnh chứ không ở người." (trang 140)
Ở đây, Nhất Linh đã nói đến cảnh, tức là
hoàn cảnh, làm ta liên tưởng tới situation của
Sartre, và tất nhiên là Trương không thể tự tử được vì
chàng chưa bị hoàn cảnh đẩy đến cùng. Nhưng Nhất
Linh, hơn 20 năm sau, đã bị hoàn cảnh đẩy đến cùng.
*
Nhất Linh, khi viết Bướm Trắng,
đã tiên đoán số phận mình đồng thời cũng đã tra vấn
những tranh chấp vật lộn giữa sống và chết, giữa cao cả
và sa đọa, những quằn quại của con người trước những
phi lý, bất khả tri của định mệnh. Sự biết mình không
sống lâu cho phép Trương để lộ mặt trái của chính mình.
Và càng để cho cái bộ mặt này hành động, Trương càng
ngại nhìn thấy nó, càng không muốn về nhà, sợ sự đối
diện với chính mình, cái đối diện cay nghiệt nhất và cũng
tàn ác nhất, đó là sự đối diện với chính mình, đối
diện với cái xấu, cái chết.
Sự tự hủy của Trương chỉ là sự rút ngắn "cái
tôi", muốn dìm nó đi, cho nó chết trước thời hạn, để
những "bầy nhầy" của nó khỏi làm bợn tư tưởng của mình.
Nhưng không ai vượt được định mệnh. Cái chết không do
sự quyết định của con người -kể cả những người tự
tử- mà phải có sự tập hợp của nhiều yếu tố, nhiều
hoàn cảnh, tóm lại là phải có sự quần hợp của những
hoàn cảnh đẩy đến cùng, đến hố sâu nhất của
tuyệt vọng. Tựu trung, cái chết vẫn là chuyện của ngẫu
nhiên, chuyện bí mật của định mệnh.
Nhất Linh, với Bướm Trắng,
đã tìm ra một con đường tiểu thuyết hoàn toàn khác trước
và bỏ xa những bạn đồng hành. Trong khi những người cùng
thời với ông vẫn còn miệt mài trong tiểu thuyết hiện thực
xã hội, ông đã bước ra ngoài hiện thực và đi vào địa
hạt nội tâm. Khi mọi người vẫn còn là bác sĩ toàn khoa,
ông đã trở thành bác sĩ chuyên môn, dùng phương pháp nội
soi để chiếu vào những ngõ ngách sâu xa nhất của tâm hồn
con người, đối diện với sống và chết, với tình yêu và
cái chết, với cao cả và tội ác, với định mệnh và hư
vô. Những câu hỏi về thực chất của tình yêu, của lòng
nhân ái, của cao cả, của sa đọa được Nhất Linh tìm
kiếm và rọi chiếu bằng một thứ ánh sáng vô minh, bằng
những hình ảnh phũ phàng thơ mộng, bằng một văn phong nhẹ
nhàng thoát tục: Bướm Trắng mở ra bối cảnh một Trang Tử
bàn về cốt lõi của vấn đề hiện sinh con người. Nhưng
ở đây không có ngôn ngữ nặng chất duy lý của triết học,
ở đây là triết học đã hóa thân thành bướm trắng. Ðó
là nghệ thuật Nhất Linh. Nghệ thuật dùng cái đẹp chuyên
chở tư tưởng. Và ở đó, Nhất Linh gần Trang Tử hơn những
nhà lập thuyết triết học hiện sinh, hiện đại.
Paris, tháng 5/2002
Thụy Khuê
Thụy Khuê
Nhất Linh, Giòng Sông Thanh
Thủy
Nhất Linh bắt đầu viết Dòng
Sông Thanh Thủy ngày 28/11/1960. Cuốn đầu, Ba
Người Bộ Hành, 248 trang, viết trong vòng một
tháng. Hai tập sau chắc cũng viết rất nhanh bởi toàn bộ
ba cuốn, hơn 600 trang, được nhà Ðời Nay in năm 1961, hai năm
trước khi Nhất Linh quyết định tự chấm dứt đời mình.
Tại sao lại có Dòng Sông Thanh
Thủy? Một bộ tiểu thuyết thoát ra ngoài cõi
viết của Nhất Linh, một người mà cho đến năm 1960 vẫn
đặt vấn đề chính trị ra ngoài văn học? Phải chăng Nhất
Linh muốn để lại một tự phán của nhà văn Nhất Linh về
nhà chính trị Nguyễn Tường Tam, và qua đó là bản án của
văn học đối với cách mạng?
Dòng Sông Thanh Thủy là một trường giang tiểu thuyết, gồm: Ba Người Bộ Hành, Chi Bộ Hai Người và Vọng Quốc. Dòng Sông Thanh Thủy viết về một thời kỳ cách mạng Việt Nam tại Trung Hoa, thời kỳ 44-45, trên trục Côn Minh, Khai Viễn, Mông Tự, Hà Giang mà hoạt động chính trị của Việt Minh và Việt Nam Quốc Dân Ðảng thời đó, ở vào thế phải diệt lẫn nhau bằng những phương tiện ám sát, thủ tiêu tàn bạo nhất. Hai nhân vật chính trong truyện: Ngọc, cán bộ Việt Quốc, Thanh, cán bộ Việt Minh, đều biết họ có nhiệm vụ phải giết người kia nhưng đồng thời họ cũng yêu nhau bằng một tình yêu tuyệt đối: tình yêu đến chết.
Dòng Sông Thanh Thủy là một trường giang tiểu thuyết, gồm: Ba Người Bộ Hành, Chi Bộ Hai Người và Vọng Quốc. Dòng Sông Thanh Thủy viết về một thời kỳ cách mạng Việt Nam tại Trung Hoa, thời kỳ 44-45, trên trục Côn Minh, Khai Viễn, Mông Tự, Hà Giang mà hoạt động chính trị của Việt Minh và Việt Nam Quốc Dân Ðảng thời đó, ở vào thế phải diệt lẫn nhau bằng những phương tiện ám sát, thủ tiêu tàn bạo nhất. Hai nhân vật chính trong truyện: Ngọc, cán bộ Việt Quốc, Thanh, cán bộ Việt Minh, đều biết họ có nhiệm vụ phải giết người kia nhưng đồng thời họ cũng yêu nhau bằng một tình yêu tuyệt đối: tình yêu đến chết.
Về văn phong và nghệ thuật, Dòng
Sông Thanh Thủy không phải là tác phẩm nổi bật nhưng
là cuốn sách mạnh nhất về tư tưởng và chính trị của
Nhất Linh, ông điều tra về con người, về các guồng máy
chỉ đạo con người, về tội ác, về các sự nhân danh lý
tưởng, tổ quốc dẫn đến tội ác, về chỗ đứng của
tình yêu, bên cạnh tội ác. Tóm lại là sự sa đọa của
con người trong các guồng máy cách mệnh, Việt Quốc và Việt
Minh nói riêng, và qua đó là sự sa đọa của con người trong
các guồng máy cách mạng nói chung.
Dòng Sông Thanh Thủy không
phải là cuốn tiểu thuyết chống Cộng sản, bênh Việt Nam
Quốc Dân Ðảng, ở đây Nhất Linh đứng ngoài địa vị đảng
trưởng, ông dùng địa vị nhà văn để xét về những hành
động tàn bạo của những con người bẩm sinh hiền lành,
có lòng nhân ái, nhưng khi đã bị rơi vào guồng máy cách
mạng (như những đảng viên Việt Nam Quốc Dân Ðảng hay Việt
Minh), có thể trở thành những kẻ sát nhân lạnh lùng, không
một chút rùn tay, chùn bước. Dòng Sông Thanh Thủy
là tác phẩm phản đề, phản lại những mẫu người cách
mệnh trước, như Dũng, như Trúc v.v..., những nhân vật lãng
mạn đi làm cách mạng mà không nhúng tay vào tội ác. Với
Dòng Sông Thanh Thủy, Nhất Linh xác định: cách
mạng và tội ác đi đôi với nhau, không thể khác. Và trong
Dòng Sông Thanh Thủy, Nhất Linh nhà văn, kết án
Nguyễn Tường Tam nhà cách mạng, để đưa ra một thực tại
thứ nhì: cái đẹp trong văn chương và ý nghĩa nhân bản của
văn học sẽ còn tồn tại lâu dài, như những câu thơ của
Tô Ðông Pha vẫn sống mãi mãi trong lòng người, trong khi những
Chu Du, Tào Tháo ... đều đã trôi vào quên lãng. Chứng cớ
là 40 năm trôi qua, Nhất Linh nhà văn vẫn còn tồn tại, trong
khi nhà cách mệnh Nguyễn Tường Tam đã đi vào dĩ vãng của
lịch sử. Ðó là ý nghĩa sâu xa của tác phẩm.
Dòng Sông Thanh Thủy được cấu trúc như
một tiểu thuyết trinh thám mà các đối thủ rình tìm chỗ
hở của nhau để ra tay, lồng trong không khí toàn thể là
sự nghi ngờ, một nỗi nghi ngờ bệnh hoạn: không biết đối
phương là ai? Là gián điệp một chiều hay hai chiều? Kẻ
mình sắp giết có phải là nội giám của phe địch hay oan?
Hay chính mình là kẻ sẽ bị phe địch giết trước? Ba
Người Bộ Hành là sự rình rập tay ba giữa Ngọc,
Tứ và Nghệ. Chi Bộ Hai Người đối chất, dò
thám giữa Thanh và Ngọc, và Vọng Quốc theo dõi
đường về cõi chết của hai người.
Những nhân vật chính (cán bộ Việt Quốc và Việt
Minh) xuất thân ở những môi trường khác nhau, làm cách mệnh
vì tình cờ hơn là vì lý tưởng.
Ngọc (Việt Quốc) đang đi học, vì nhà sa sút nên phải bỏ dở để học nghề đan ren ở làng bên cạnh. Ngọc yêu Thúy, con ông chủ. Thúy mất vì ho lao. Ðang bàng hoàng vì cái chết của Thúy, Ngọc được Lê, anh ruột Thúy dẫn vào cách mạng, trở nên một cán bộ chuyên nghiệp, giữ việc giao liên và thủ tiêu những phần tử Việt Minh. Thanh (Việt Minh) được lệnh quyến rũ Ngọc, trà trộn vào hàng ngũ Việt Quốc ở Vân Nam và Hà Giang để triệt hạ toàn bộ. Thanh thuộc lớp người trưởng giả, con nhà giàu, có học, lấy chồng nhưng người chồng chơi bời, tiêu hết tiền hồi môn của vợ, hai người ly dị, Thanh gặp người tình thứ nhì, lại bị lừa lần nữa, chán nản sự đời, gia nhập Việt Minh.
Ngọc (Việt Quốc) đang đi học, vì nhà sa sút nên phải bỏ dở để học nghề đan ren ở làng bên cạnh. Ngọc yêu Thúy, con ông chủ. Thúy mất vì ho lao. Ðang bàng hoàng vì cái chết của Thúy, Ngọc được Lê, anh ruột Thúy dẫn vào cách mạng, trở nên một cán bộ chuyên nghiệp, giữ việc giao liên và thủ tiêu những phần tử Việt Minh. Thanh (Việt Minh) được lệnh quyến rũ Ngọc, trà trộn vào hàng ngũ Việt Quốc ở Vân Nam và Hà Giang để triệt hạ toàn bộ. Thanh thuộc lớp người trưởng giả, con nhà giàu, có học, lấy chồng nhưng người chồng chơi bời, tiêu hết tiền hồi môn của vợ, hai người ly dị, Thanh gặp người tình thứ nhì, lại bị lừa lần nữa, chán nản sự đời, gia nhập Việt Minh.
Những nhân vật khác cũng theo cách mệnh vì những
lý do cá nhân hơn là vì lý tưởng, như Nam, trước làm y tá,
vì nhà sa sút nên phải lấy một người chồng Tàu, rồi theo
chồng sang Văn Sơn; chồng chết, ở hẳn lại Vân Nam, hành
nghề thầy thuốc, đỡ đẻ giúp người, gia nhập Việt Quốc,
thi hành các vụ thủ tiêu. Nam, dưới mắt Ngọc, "nàng là
người rất hiền lành thế mà bây giờ nàng cũng giết người
không khác gì chàng" (Ba Người Bộ Hành, trang 110). Về việc
Nam thủ tiêu Vương Ðức, một cán bộ Việt Minh, Ngọc nghĩ:
"chàng chưa hiểu được tại sao một
người đàn bà nhu mì như Nam lại có thể giết người, mà
lại tự ý giết một cách độc ác như thế, chàng thốt nhớ
lại câu Thanh nói: "Bị cái guồng máy nó lôi kéo." [...] Ý
nghĩ về cái tốt, cái xấu ở đời lại lảng vảng trong
đầu óc chàng, [...] cũng như Tứ và Nghệ, đều là những
người tốt, có lòng nhân đạo [...] Ngay lúc Nam kể cho chàng
nghe về việc giết (Vương) Ðức, chàng không khỏi ghê tởm
vì lòng độc ác của con người; chàng thấy thương hại cho
Ðức khi bị Nam bóp cổ; đôi mắt mờ ấy biết đâu đã
không đau khổ vì không hiểu và biết đâu Ðức không có
cha mẹ, vợ con hay một người yêu và trước khi chết đã
không nghĩ tới những người thân yêu đó" (Ba Người
Bộ Hành, trang 115)
Ngọc không hiểu hành động của Nam, một người phụ
nữ hiền lành, một bà đỡ, một thầy thuốc chữa bệnh
cho người nghèo, một người cứu nhân độ thế mà lại có
thể giết người không gớm tay, cũng như Ngọc không hiểu
được chính mình, chỉ ít lâu sau sẽ nhúng tay vào việc thủ
tiêu hai cán bộ Việt Minh, Tứ và Nghệ, một cách tàn ác
và lạnh lùng không kém.
Ba Người Bộ Hành, viết về hành trình
rình rập giữa Ngọc, Tứ và Nghệ. Cả ba đều đã dùng những
thủ đoạn "dối trá, gian giảo, độc
ác để hạ thủ nhau": "Họ rình nhau như những con thú dữ
mà người nào cũng vì một lý tưởng mình cho là cao đẹp"
(Ba Người Bộ Hành, trang 207). Ở đây, Nhất Linh đã viết
những trang thản nhiên và rùng rợn nhất về tội ác của
con người, nhân danh cách mạng. Ngọc dẫn Tứ và Nghệ đến
một chỗ được gọi là "chỗ ấy", tức là nơi Ngọc sẽ
thi hành bản án; trên đường đi xuyên núi rừng, phong cảnh
hùng vĩ, Ngọc vừa đi vừa hát "Chàng
cất tiếng hát cao giọng, đi thật mau cho bước chân ăn nhịp
với bài hát mà chàng cố hát thật mau:
Hồn nước muôn năm sống cùng non nước!
Ngày nay ta noi tấm gương anh hùng,
Dù khó thế mấy quyết cùng nhau bước,
Làm cho vang tiếng cháu con nòi giống Tiên Long.
Chàng chuyển sang điệp khúc:
Mau, mau đồng lòng, tay cầm tay, trông cờ nước, ta đều bước,
Tuốt gươm, thề với núi sông ... Hồn nước muôn năm sống cùng ...
Bài hát ấy là của Lưu Hữu Phước,
đảng viên Việt Quốc trong thời kỳ bí mật từ trong nước
truyền ra." (Ba Người Bộ Hành, trang 214)
Trong suốt cuộc hành trình, Ngọc sung sướng thưởng
thức cảnh đẹp, say sưa với những nhịp bước hùng ca như
thế, và sau khi đã bỏ thuốc độc trong cà phê cho Tứ và
Nghệ rồi, "chàng nhấc thây của Nghệ
và Tứ đem ra đặt sát gần bức vách núi rồi đẩy mạnh
một cái. Hai cái xác rơi từ trên cao xuống, lọt vào khe mấy
tảng đá. Ðứng ở trên còn thấy hở ba cái chân, Ngọc bẻ
một cành cây rậm lá quăng xuống, chàng phải quăng xuống
bốn năm cành mới có một cành trúng và che phủ mấy cái
chân hở. [...]
Ngọc ngẩng lên: trời cao và xanh, lơ lửng một vài đám mây trắng. Các ngọn núi bao bọc chung quanh dưới ánh sáng mùa thu trong có một vẻ đẹp rực rỡ mà vẻ đẹp của trời thu như còn xa hơn nữa; nắng đẹp ở vườn sau nhà Thanh, nắng làm rám da mấy quả lựu và làm hồng đôi gò má Thanh đương đứng ngắm những cánh hoa lựu trắng, nắng còn đẹp ở những nơi xa xa nữa; lúc này Nga đương ra vườn cất quần áo đã khô, lòng chợt nhớ đến chồng, mong ngày chồng về; nắng đẹp ở trong vườn người chị thân yêu của chàng giờ này có lẽ đương cau mũi và mắng chàng:
- Thằng Ngọc chết tiệt, đi đâu biệt tích không một lá thư gửi thăm nhà." (Ba Người Bộ Hành, trang 237-238)
Ngọc ngẩng lên: trời cao và xanh, lơ lửng một vài đám mây trắng. Các ngọn núi bao bọc chung quanh dưới ánh sáng mùa thu trong có một vẻ đẹp rực rỡ mà vẻ đẹp của trời thu như còn xa hơn nữa; nắng đẹp ở vườn sau nhà Thanh, nắng làm rám da mấy quả lựu và làm hồng đôi gò má Thanh đương đứng ngắm những cánh hoa lựu trắng, nắng còn đẹp ở những nơi xa xa nữa; lúc này Nga đương ra vườn cất quần áo đã khô, lòng chợt nhớ đến chồng, mong ngày chồng về; nắng đẹp ở trong vườn người chị thân yêu của chàng giờ này có lẽ đương cau mũi và mắng chàng:
- Thằng Ngọc chết tiệt, đi đâu biệt tích không một lá thư gửi thăm nhà." (Ba Người Bộ Hành, trang 237-238)
Phải có một bản lĩnh cao cường như Nhất Linh mới
có thể hòa trộn tội ác trong một bối cảnh trời cao, mây
rộng, yêu nước và yêu người như thế. Trong con người,
không thể phân biệt được đường ranh thiện ác như Nhất
Linh đã dẫn đầu tiểu thuyết bằng hai câu thơ của Nguyễn
Du: Trời kia đã bắt làm người có nhân,
đã mang lấy nghiệp vào thân, và lời của Pascal:
Vérité en deça des Pyrénées, erreur au delà,
bên này dãy núi Pyrénées là sự thực, bên kia là sai lầm.
Nhất Linh đã thay rặng Pyrénées của Pascal bằêng
dòng sông Thanh Thủy. Ở Nhất Linh, trong con người không có
rặng Pyrénées, cũng không có dòng sông Thanh Thủy, hoặc nếu
có thì cả núi lẫn sông đều chìm lấp trong cái vực chung
thiện ác là trái tim.
Ngọc và Thanh là tên của loài lan quý, lan Thanh Ngọc
mà Nhất Linh đã nâng niu bên dòng suối Ða Mê. Dòng Sông
Thanh Thủy in 10 bản trên giấy Thanh Ngọc và trong 17
phụ trang do chính Nhất Linh vẽ, lan Thanh Ngọc được minh
họa ở trang đầu với hai câu thơ:
Sắc trong Thanh Ngọc hương thơm mộng Một thoáng mơ tiên thoảng xuống trần.
Bài thơ và bức họa mở đầu cho tiểu thuyết Dòng
Sông Thanh Thủy như để giới thiệu chân dung hai người,
vừa trong như Ngọc, vừa Thanh như lan, nhưng cũng lại là những
kẻ giết người không gớm tay, khi họ bị guồng máy cách
mệnh cuốn về hai phe đối đầu: quốc gia và cộng sản.
Tác phẩm của Nhất Linh, do đó không chỉ viết về
một thời tranh chấp giữa Việt Minh và Việt Nam Quốc Dân
Ðảng những năm 45, mà còn bao trùm những tranh chấp Quốc-Cộng,
sau khi Nhất Linh mất. Những tranh chấp ấy không phải thời
này mới có, mà có tự ngàn xưa: "Thanh
nói với Ngọc:
- Cái guồng máy ấy vẫn còn, còn mãi. anh đã xem Ðông Chu Liệt Quốc và Tây Hán chứ?
- Có, tôi có đọc nhiều lần.
- Ðấy, anh xem cái guồng máy đã có từ mấy nghìn năm trước. Anh chắc còn nhớ Vệ Ưởng nước Tần, Phạm Lãi với Văn Chủng nước Việt, Hàn Tín với Trương Lương đời Tây Hán. Vệ Ưởng, Văn Chủng, Hàn Tín đều bị cái guồng máy nó nghiền nát nhừ cũng như nó sẽ nghiến anh Ninh và cả anh nữa. [...] Anh bị lôi cuốn vào đó và tôi cũng vậy." (Chi Bộ Hai Người, trang 86)
- Cái guồng máy ấy vẫn còn, còn mãi. anh đã xem Ðông Chu Liệt Quốc và Tây Hán chứ?
- Có, tôi có đọc nhiều lần.
- Ðấy, anh xem cái guồng máy đã có từ mấy nghìn năm trước. Anh chắc còn nhớ Vệ Ưởng nước Tần, Phạm Lãi với Văn Chủng nước Việt, Hàn Tín với Trương Lương đời Tây Hán. Vệ Ưởng, Văn Chủng, Hàn Tín đều bị cái guồng máy nó nghiền nát nhừ cũng như nó sẽ nghiến anh Ninh và cả anh nữa. [...] Anh bị lôi cuốn vào đó và tôi cũng vậy." (Chi Bộ Hai Người, trang 86)
Thanh, trong truyện, gần gũi với Nhất Linh, tâm hồn
nghệ sĩ, yêu cái đẹp, có tư tưởng. Ðã bao lần Thanh muốn
bỏ tất cả để tìm đến thiên thai với Ngọc. Họ đã sống
những giây phút thần tiên, lãng mạn với nhau, đã đi thuyền
trong trăng, đã dạo vườn đào Côn Minh như Lưu Nguyễn. Thanh
đã muốn bỏ tất cả tục lụy, tranh chấp, chém giết, nhưng
guồng máy không tha cho Thanh, không tha cho Thanh-Ngọc. Như Thanh,
Nhất Linh cũng đã bỏ tất cả, lên Ðà Lạt tu tiên, tìm
một cõi đam mê, vượt khỏi bậm bụi cuộc trần, nhưng rồi
rút cục Nguyễn Tường Tam cũng không thoát khỏi guồng máy,
lại trở về trần, trở về với đấu tranh chính trị, để
rồi bị cái guồng máy chính trị ấy nghiền nát. Nhất Linh
gánh cái nghiệp của nhà văn và nhà cách mạng: cả hai đều
biết rất rõ về nhau nhưng không buông tha nhau và đeo đuổi
nhau đến hơi thở cuối cùng. Văn chương và cách mạng đối
với Nguyễn Tường Tam Nhất Linh như Ngọc và Thanh, như lan
Thanh Ngọc, là một thứ tình yêu lạ lùng, tình yêu đến
chết.
Khi Ngọc và Thanh biết đích xác nhiệm vụ của nhau,
họ cùng đi với nhau đoạn đường cuối tên là Vọng Quốc.
Họ cùng vọng quốc như nhau, cùng rời Côn Minh đi về biên
giới, vượt cầu sang sông Thanh Thủy, về Hà Giang để phụng
sự đất nước.
Ðất nước là của chung, nhưng cách phụng sự đất
nước của đảng họ lại khác. Cho nên phải giết nhau. Ðoạn
đường cuối ấy được Ngọc cảm nhận như sau:
"Ngọc cho cuộc đi với Thanh về Hà Giang như một cuộc tìm
kiếm thiên thai; thân chàng dù có bị guồng máy nghiến nát
nhưng linh hồn chàng theo lời Thanh vẫn thường nói, sẽ tan
đi như hạt muối trong nước hay biến thành một niềm vui
hòa loãng trong cái mênh mông của hư vô. Phạm Lãi, Tây Thi
chết đã mấy nghìn năm nhưng tâm hồn hai người vẫn tồn
tại trong tâm hồn nhân loại." (Vọng Quốc, trang
92)
Trong hành trình này, có lúc tâm sự, hai người đã
đồng ý với nhau rằng trước khi chết, nếu được nhìn
một hình ảnh đẹp, nghe một điệu nhạc hay, thì cái chết
chắc sẽ bớt đau hơn. Và rồi họ cũng đạt đến giây phút
thần tiên ấy:
"Thanh để hết cả tâm hồn khe khẽ ngâm, tiếng thoảng nhẹ như hơi gió trong đêm trăng sương mù:
Ðêm sương thoảng tiếng ai trong gió,
Lòng hỏi lòng biết có hay không?
Hay chăng tiếng vọng mơ mòng
Của lòng mình nói cho lòng mình nghe...
Tiếng ngâm rứt đã từ lâu nhưng dư âm còn vang mãi trong hồn Ngọc. Tự nhiên chàng nghĩ đến hôm đi chơi hồ, Thanh ngâm bài phú Xích Bích và nói bây giờ còn đâu Tào Tháo, Chu Du nhưng câu thơ hay của Tô Ðông Pha và ánh trăng trong trên dòng Xích Bích thì còn mãi mãi. Chàng nghĩ Thanh và chàng có thể lát nữa sẽ chết, Việt Quốc, Việt Minh ám hại lẫn nhau cũng không còn nữa. Nhưng tiếng ngâm của người yêu thì như mãi mãi bàng bạc trong không gian của những đêm sương lạnh." (Vọng Quốc, trang 208)
"Thanh để hết cả tâm hồn khe khẽ ngâm, tiếng thoảng nhẹ như hơi gió trong đêm trăng sương mù:
Ðêm sương thoảng tiếng ai trong gió,
Lòng hỏi lòng biết có hay không?
Hay chăng tiếng vọng mơ mòng
Của lòng mình nói cho lòng mình nghe...
Tiếng ngâm rứt đã từ lâu nhưng dư âm còn vang mãi trong hồn Ngọc. Tự nhiên chàng nghĩ đến hôm đi chơi hồ, Thanh ngâm bài phú Xích Bích và nói bây giờ còn đâu Tào Tháo, Chu Du nhưng câu thơ hay của Tô Ðông Pha và ánh trăng trong trên dòng Xích Bích thì còn mãi mãi. Chàng nghĩ Thanh và chàng có thể lát nữa sẽ chết, Việt Quốc, Việt Minh ám hại lẫn nhau cũng không còn nữa. Nhưng tiếng ngâm của người yêu thì như mãi mãi bàng bạc trong không gian của những đêm sương lạnh." (Vọng Quốc, trang 208)
Có phải đó là chúc thư văn học của Nhất Linh? Phải
chăng Nhất Linh muốn nhắn lại rằng những con người tranh
giành nhau vì quyền lực, vì lý tưởng, rồi sẽ chết. Nhưng
tiếng thơ không chết. Tô Ðông Pha không chết. Cho nên nhà
chính trị Nguyễn Tường Tam có thể chìm trong quên lãng nhưng
nhà văn Nhất Linh sẽ sống mãi với Ðôi Bạn, Bướm
Trắng, Xóm Cầu Mới, Dòng Sông Thanh Thủy ... trong lòng
người
Paris, tháng 5/2002
Thụy Khuê
Thụy Khuê
Nhất Linh, Xóm Cầu Mới
Ở Nhất Linh, mỗi tiểu thuyết là một chặng đường,
với Xóm Cầu Mới Nhất Linh tổng kết những chặng
đường nghệ thuật và tư tưởng, đem hết kinh nghiệm sống
và viết của đời mình để tạo nên tác phẩm. Ở đây không
còn chủ đề, không còn đấu tranh xã hội, cũng không phơi
bầy một triết lý sống nữa, mà chỉ có đời trần trụi.
Ðời sống. Trong Xóm Cầu Mới, Nhất Linh đã đạt đến cái
đích của tiểu thuyết mà ông mong muốn "không phải là
sự diễn tả đời sống nữa, nó chính là đời sống, đời
sống rung động và hồi hộp, mà không chỉ là đời sống
bên ngoài mà còn là đời sống bên trong, đời sống bí ẩn
của tâm hồn"(1) Nhất Linh tạo không gian nội tâm và ngoại
giới của mỗi nhân vật và đi sâu vào không gian ấy như
thể ông bị nhân vật lôi cuốn đi, từ Mùi, Siêu, đến những
người xung quanh như Tý, Bé, Triết, Mạch, ông Lang Hàn, U già,
vợ chồng bác Lê, Nhỡ, Ðỗi, Bà Chủ Nhật Trình, ông Năm
Bụng, cậu Ấm, cụ Án v.v...
Nhất Linh không xây dựng nên nhân vật nữa mà chính
những nhân vật dựng nên cõi viết Nhất Linh. Xóm Cầu
Mới bắt đầu bằng những hàng:
Mùi sực thức giấc nhưng còn mơ màng chưa tỉnh hẳn. Tiếng gió trong lá cây, ở xa xa, không biết nàng nghe thấy thực hay chỉ là tiếng trong giấc mơ; tiếng lá loạt soạt làm nàng cảm như đâu đây có ai vừa kéo chăn đắp cho khỏi lạnh, tay nàng bất giác kéo một góc chăn phủ lên chỗ ngực để hở. Một nỗi vui lành mạnh thấm nhuần khắp thân thể và hình như người nàng vẫn vui suốt cả đêm qua, bây giờ hơi tỉnh nàng mới nhận thấy: "Ban đêm mình nằm mê thấy một chuyện gì chắc vui lắm." (Xóm Cầu Mới, Phượng Giang, 1973, in lại ở Hoa Kỳ, không đề năm, không đề nhà xuất bản, trang 13)
Nhận xét đầu tiên là tất cả những động tác của
Mùi ở đây chỉ làm nổi bật phần cốt yếu là sinh hoạt
tâm linh của Mùi. Hành động đáng chú ý nhất là "kéo chăn"
lên đắp trên ngực, cũng không phải do chủ đích của Mùi
mà là vì Mùi cảm thấy như đâu đây có ai kéo chăn đắp
cho khỏi lạnh, cho nên tay nàng bèn "bất giác" kéo một góc
chăn lên để đắp chỗ ngực để hở. Vậy ngay đến hành
động kéo chăn lên đắp ngực của Mùi cũng là một hành
động mơ hồ, như trong vô thức. Và trong 50 trang tiếp theo
là hồi ức của Mùi về những việc xẩy ra hôm qua, từ khi
nhận được thư Siêu báo tin sẽ về Xóm Cầu Mới,
xa hơn nữa đến thời tuổi thơ của Siêu và Mùi, những giận
dữ, những trò chơi và cái hôn đầu của tuổi mười ba.
Rồi khi Siêu đi xa, Mùi vả tay vào dậu găng cho chẩy máu
để ăn vạ v.v...
Tất cả những động tác, những ký ức và hồi tưởng
chạy dài trong đầu khi Mùi nằm trên giường còn ngái ngủ.
Trước Xóm Cầu Mới dường như chưa có tiểu
thuyết gia Việt Nam nào sử dụng "hồi tưởng" lâu như vậy.
Ở đây có một sự êm ả rất Ðông phương và một táo bạo
rất Tây phương.
Tưởng tượng thêm một chút nữa, người đọc có
thể thấy một mối tương quan nào đó giữa chương đầu
Xóm Cầu Mới và chương đầu của A la recherche
du temps perdu Ði Tìm Thời Gian Ðã Mất của Marcel Proust.
Ðoạn "Một Buổi Sáng" trong Xóm Cầu Mới
có gì giống như đoạn Combray của Proust, cậu bé Proust thao
thức trên giường với tiếng gọi của kỷ niệm, của suy
tưởng. Tất nhiên không có gì chứng minh Nhất Linh chịu ảnh
hưởng Proust. Trong tập tiểu luận Viết Và Ðọc Tiểu
Thuyết cũng không thấy Nhất Linh nhắc đến Proust mà
ông khâm phục Tolstoi. Nhưng cách xây dựng tiểu thuyết của
Nhất Linh không giống cái "không khí" Tolstoi nữa, tức là
đã ra khỏi thế kỷ XIX để bước vào thế kỷ XX mà hồi
tưởng, mơ mộng và ký ức được tận dụng triệt để với
Marcel Proust. Nhất Linh trong Xóm Cầu Mới sử dụng
hồi tưởng và ký ức như một lợi khí mới của văn học.
Và nếu có mối tương quan nào giữa Nhất Linh và Marcel Proust
thì chỉ ở chỗ sử dụng những yếu tố đó và chỉ ở
chỗ đó mà thôi vì sự khác biệt của họ rất rõ ràng:
văn phong của Proust dồn dập, nhiều dòng, nhiều trang, như
một hơi thở tràn đầy âm điệu, hình ảnh, mầu sắc v.v...,
Proust là người "dụng văn" trong khi Nhất Linh ngắn, gọn,
đơn giản, ông chủ trương không làm văn (nữa), tức là bỏ
lối viết văn chương của thời lãng mạn để trở về với
lối viết nguyên thủy "có lời là vì ý, được ý hãy quên
lời" rất Nam Hoa Kinh mà những nhà văn lớp sau như Bình
Nguyên Lộc, Võ Phiến, Võ Hồng đã ít nhiều chịu ảnh hưởng.
Riêng Võ Phiến, trong lối mô tả chi tiết và hay nhắc đến
lời Nhất Linh khuyên những ai muốn viết tiểu thuyết hay
đừng quan tâm tới câu văn hay (trong Viết Và Ðọc Tiểu
Thuyết). Ở đây chúng ta nên để ý: lời khuyên của
Nhất Linh chỉ có tính cách tương đối vì một người không
theo "trường phái" Nhất Linh như Vũ Khắc Khoan vẫn được
Nhất Linh cảm mến. Trở lại với cái chung giữa Proust và
Nhất Linh, chúng ta thấy cả hai đều cho người đọc cái
ấn tượng an lạc, hạnh phúc trong những giây phút sống lại
kỷ niệm. Ở Proust là chiếc bánh madeleine chấm nước trà
bất hủ. Ở Nhất Linh là dậu găng, là những cánh hoa mộc,
là những chiếc bánh gai, những ngày lụt lội, những con ma
ở gốc đa, ở lăng cụ Quận, những con lợn của bác Lê
và những cái cốc đầu con của bác ấy. Là thằng Tý thông
minh, là U già lẩm cẩm hay nói ngang phè mà có lý, là bà ký
Ân Chủ Nhật Trình hay nõ mồm, mở mồm ra là "người
trần mắt thịt ơi!", là ông giáo Ðông Công Ích
Tin Lành vừa buôn đạo vừa buôn công phiếu. Là ông Năm Bụng
giắt năm chai rượu lậu trong bụng, cụ Án bắt ruồi, cậu
Ấm nói dối vợ đi bắn vịt trời để hút thuốc phiện
v.v... Cái thế giới ấy đã qua như một thời vang bóng, được
Nhất Linh dựng lại như một thế giới đang còn sống bây
giờ, một xã hội bắt đầu nghiêng xuống, một xã hội về
chiều. Tính chất nghiêng xuống ấy là nòng cốt tác phẩm.
Nghiêng xuống mà không bi quan, vẫn hóm hỉnh và có hạnh phúc.
Chúng ta thử đọc trích đoạn cụ Án kho cá và bắt ruồi
sau đây:
Cụ Án nghiêng người nhấc cái vung nồi cá kho dứa đặt trên cái hỏa lò con nhìn vào trong nồi và hít mũi mấy cái. Lứa cá kho này cụ thấy ngon hơn mọi lần. Trong đời cụ, cụ chỉ thích nhất ăn cá kho dứa, mùa nào không có dứa tươi thì cụ nấu cá với dứa hộp và Hải đi Hà Nội mua đạn bao giờ cũng nhớ mua mấy hộp dứa biếu cụ. Ðộ trước khi cụ Án ông còn sống bắt cụ rời nhà quê lên ở trên tỉnh, cụ được nếm đủ các thứ sơn hào hải vị nhưng cá kho dứa cụ vẫn thấy ngon nhất. Cá kho ăn lại đỡ tốn, mỗi miếng cá bé tý cũng ăn được bao nhiêu là cơm. Biết tính cụ nên có ai biếu cụ là biếu cá và phải là cá còn tươi nguyên. Cụ tự tay kho lấy và kho xong thì cụ treo ngay trên giường cụ ngồi, vừa tầm tay với.
Cụ đậy vung nồi và tay lại cầm lấy cái que đập ruồi. Chỉ trừ lúc giã trầu ở cối, còn thì lúc nào tay cụ cũng cầm que đập ruồi. Cụ ghét và sợ ruồi lắm. Nhưng ở chung quanh chỗ cụ ngồi thì lại có đủ các thứ để nhử ruồi đến thật nhiều; ngoài nồi cá, lại có những xâu cá mắm, những chai mật ong và những quả chuối bao giờ cũng chín đen chín nát. Vì cụ bại một chân đi phải chống nạng nên ít khi cụ đi lại. Giang sơn cụ và cả đời cụ vì thế thu hẹp trong phạm vi cái giường cụ ngồi. Tất cả những thứ gì cụ cần dùng đều để ở trên giường và ở cái tủ chè cạnh giường. Chỉ trừ có số tiền cụ để dành được là cụ dấu ở chỗ khác.
Vì cụ không đi lại được nên chỉ đánh được những con ruồi ở trên giường. Ðể bắt ruồi chung quanh giường cụ nuôi cò ruồi, nhưng con cò không được bắt ruồi trên giường. Có con ruồi nào vừa bay đến đậu trên chiếu mà con cò định mổ thì cụ đã nhanh tay đập trước; đập xong cụ hất ruồi xuống đất cho cò ăn. Lần nào con cò nhanh hơn mổ cướp của cụ một con ruồi trên chiếu là cụ lấy cán que đập ruồi đập vào đầu con cò một cái để phạt nó hỗn. Có một con cò lâu dần hiểu được chỗ đó nên không bao giờ mổ tranh ruồi của cụ; cụ thích lắm và khoe với tất cả mọi người, nhưng sau con ấy bị chó cắn chết mất. (trang 288, 289, sđd)
Qua những hàng trên đây, Nhất Linh đã viết nên những nét bi hài của một cụ Án về già, của một thời đã mất, từ một cụ Án bà quyền quý, có thể đã có thời dựa vào uy thế cụ ông, hét ra lửa, vậy mà bây giờ giang sơn cụ thu hẹp lại còn có cái giường, mà cũng không phải cả cái giường, các thứ lủng củng chiếm đến nửa, phần còn lại cụ ngồi chung với ruồi, cụ đập ruồi, tranh với cò, bên cạnh nồi cá kho, xâu cá mắm ... Hoàn cảnh cụ không khác gì lắm với gia đình bác Lê, những ngày nước lên phải ngủ chung với lợn. Nhưng cảnh cụ còn đau thương hơn, vì cụ có con cò tâm đắc nhất thì nó lại bị chó cắn chết.
Không thể biết rõ Xóm Cầu Mới ở vào
thời nào, chỉ biết mang máng như là khoảng nửa đầu thế
kỷ XX, mang máng bản đồ Xóm Cầu Mới giống
bản đồ huyện Cẩm Giàng, Nhất Linh cố ý làm bàng bạc
thời gian, tạo nên tính chất vô định của tất cả những
thời đại đang suy tàn. Mà thời đại nào rồi cũng phải
suy tàn, như câu thơ của Vũ Ðình Liên những
người muôn năm cũ, hồn ở đâu bây giờ. Ðó là
lý do tồn tại của những kẻ như Proust, như Nhất Linh mải
đi tìm thời gian đã mất.
Viết Xóm Cầu Mới, Nhất Linh đã sử dụng
tất cả những kinh nghiệm viết của mình, những kinh nghiệm
mà ông đã ghi lại trong cuốn tiểu luận Viết Và Ðọc
Tiểu Thuyết. Nhưng đó không phải là cốt yếu. Ðiều
cốt yếu là Nhất Linh đã tạo dựng lại một thời đã mất
và làm chúng bất tử với những nhân vật đang sống, đang
suy nghĩ, với những thèm muốn, những tính toán, những hồn
nhiên của họ, tạo ra mối tương quan giữa con người với
nhau cũng như những tương quan giữa những cô đơn với nhau.
Xóm Cầu Mới là một xã hội có giai cấp mà lại
như không còn giai cấp, các giai cấp đã lộn tùng phèo, chỉ
có tương quan giữa người và người: giữa hai bác Lê và
thằng Tý, tương quan giữa cụ Án và những con ruồi, con cò,
nếu có thể nói ruồi, cò cũng là người, so với một cụ
Án đã hoàn toàn mất địa vị. Giữa Mùi và U già, U già
luôn luôn ở thế mạnh hơn Mùi, tương quan giữa Bé và Ðỗi,
tương quan giữa bác Lê gái và bác Lê trai, v.v... và trong những
tương quan ấy, phái mạnh, hay phái khỏe, thường có vẻ kém
thế trước phái yếu ... Nhất Linh tạo ra những cái tên,
những khuôn mặt như bà Chủ Nhật Trình, ông Năm Bụng, ông
giáo Ðông Công Ích Tin Lành ... như một khởi thủy, vì trước
ông, chưa thấy ai đưa ra một "hệ thống" đặt tên như thế
và sau ông, có những ông Ba Thê Ðồng Thời, anh Bốn Thôi,
ông Bốn Tản, chị Bốn Chìa Vôi ... của Võ Phiến, đó là
một nối tiếp "truyền thống" Nhất Linh, hay chỉ là sự trùng
hợp ngẫu nhiên? Có điều rằng trong những tác phẩm đầu
của Võ Phiến, chưa thấy xuất hiện cách đặt tên như vậy.
Nếu có một sợi dây liên hệ giữa Nhất Linh và các tác
giả đến sau thì không chỉ dừng ở mức đặt tên mà còn
ở cả lối mô tả nhân vật, như bà Chủ Nhật Trình luôn
luôn mở miệng ra là "người trần mắt thịt ơi". Cách xác
định cá tính nhân vật bằng một nét cố hữu này Nhất
Linh đã chịu ảnh hưởng của Tolstoi và có lẽ từ Nhất
Linh, Nhật Tiến đã tìm được cách mô tả nhân vật cực
kỳ sống động trong Thềm Hoang với những cô
Huệ mở mồm ra là "khỉ gió đùng lăn!", cô Ðào mở mồm
là "khắm chửa!".
Nhất Linh không chỉ ảnh hưởng đến những người
đến sau bằng cách đặt tên, hoặc sống động hóa nhân vật
mà còn ở cả lối nhận xét chi li, và nhất là cách mô tả
toàn cảnh bằng một chi tiết mà sau này người đọc cũng
tìm thấy lại trong các tác phẩm của Võ Phiến, Võ Ðình.
Biện pháp hoán dụ này chỉ dùng một chi tiết va chạm thể
xác như đụng chạm ngón tay, bàn chân hoặc đôi khi không
đụng chạm mà chỉ nhìn trộm hoặc dùng khứu giác để miêu
tả những mãnh liệt của nhục cảm trong đầu các nhân vật.
Nhất Linh đã dùng thủ pháp này từ Bướm Trắng
trong hai xen độc đáo: Trương nhìn trộm bàn tay của Thu trên
tấm chăn và Trương với chiếc áo cánh của Thu úp vào mặt.
Trong cả hai xen đều không có "công-tắc" thể xác trực tiếp,
nhưng Nhất Linh đã diễn tả một cách tuyệt vời lòng ham
muốn và động lực tính dục trong con người. Ở Xóm
Cầu Mới, biện pháp này còn đa dạng hơn nữa, Nhất
Linh đưa ra rất nhiều xen để mô tả cái tính "đĩ ngầm"
của Mùi: Mùi "ngủ" với lá thư của anh Siêu, Mùi quất tay
vào dậu găng cho chẩy máu, hai lần Mùi rửa chân với anh
Siêu ở hai "nồng độ" khác nhau, mưa lụt, Mùi bắt anh Siêu
bế, Mùi nằm đắp chăn trên giường của anh Siêu, .... Hoặc
Ðỗi dẫm lên chân Bé (để tỏ tình), ông Giáo Ðông "cầm
nhầm" cái khăn che mắt của Bé lại hí hửng tưởng là
khăn mùi-xoa của Mùi, chỉ có Nhỡ là yêu Mùi thầm kín nhất
... Ở Xóm Cầu Mới Nhất Linh đã trình bầy những
dạng thức biểu lộ tính dục của con người, tùy theo giai
cấp, một cách nhuần nhuyễn và đa dạng và chắc chắn là
những người tinh tế viết sau ông đã tìm được những ảnh
hưởng đích đáng.
Nhục cảm (sensualité) là một đề tài khó viết, khó
nói, viết dở sẽ trở thành thô, viết hay, xưa nay chưa có
nhiều nhà văn đạt được. Nhất Linh đã vượt được giới
tuyến này bằng những thủ pháp nguyên thủy.
Chuyện đôi con dì yêu nhau là một sự loạn luân cấm
kỵ. Vậy mà Nhất Linh đã phiêu lưu vào thế giới cấm kỵ
ấy một cách thản nhiên, bình dị trong Xóm Cầu Mới. Một
Nhất Linh hoàn toàn tự do, biết mình nắm trọn mọi nhu yếu
cần thiết của kỹ thuật và nghệ thuật viết văn, biết
mình có thể vững vàng ở những khoảng trời bão táp. Nhất
Linh đưa hết sở trường của mình vào tác phẩm. Xóm
Cầu Mới đi từ chân dung người con gái tên Mùi, chân
dung ấy phát xuất từ điểm: Mùi tỉnh dậy, sau một đêm
hạnh phúc ngủ chung với lá thư của Siêu, người anh họ,
Siêu vừa gửi thư báo cho nàng biết sẽ về ở chung với
gia đình Mùi. Nhất Linh, trong những trang đầu, đã đưa ra
táo bạo thứ nhất: "Mùi nằm ngủ một
đêm với bức thư của anh Siêu". Ðó là nhục cảm
đầu đời của Mùi như một Eva ăn trái cấm. Và từ đó
phát xuất cá tính của Mùi, một cô gái quê, con một cụ
Lang, sống hồi đầu thế kỷ. Mùi có quán bán nước, bán
thuốc, bán bánh cuốn, bán gạo. Mùi là hình ảnh cô gái quê
tần tảo, một bà Tú Xương tương lai, một cô hàng xén trong
truyện của Thạch Lam hay cô hàng xóm trong thơ Nguyễn Bính.
Ðó là phần hình thức. Về mặt tư tưởng, Mùi táo bạo
hơn nhiều. Mùi mới hơn cả Loan trong Ðôi Bạn,
Ðoạn Tuyệt, khác hẳn Nhung trong Lạnh Lùng,
và có lẽ còn mới hơn nhiều cô gái tỉnh thành thời nay.
Nàng dám để cho nhục cảm dẫn dắt, không lúc nào Mùi thấy
có mặc cảm hoặc tự kiềm chế. Mùi biết tình yêu của
nàng với Siêu là cấm kỵ:
"Mặc dầu Siêu với nàng là đôi con dì không lấy được nhau nhưng cái mãnh liệt của tình yêu ấy không mảy may làm nàng sợ hãi; nàng lại thấy mừng không ngờ mình yêu đến thế. Nàng đón lấy nó như hiện giờ này nàng đón lấy cơn gió lạnh sắc đương quất vào hai bên má. (trang 19, sđd)
Trong Văn Học Việt Nam ít có cô gái quê nào tự do như Mùi. Có thể có cô Huệ trong Thềm Hoang của Nhật Tiến. Nhưng cô Huệ nửa tỉnh nửa quê. Mùi tự do và biết mình tự do vì Mùi tạo nên hoàn cảnh mà không phải chạy theo hoàn cảnh. Tình yêu của Mùi và Siêu đậm dấu ấn thể xác nhưng lại là thứ thể xác não thùy, phát xuất từ tình yêu nguyên thủy, xẩy ra ở trong óc nên không thể phạm tội. Không riêng về tình yêu nhục dục mà tất cả những nhân vật hay những bối cảnh mà nhân vật tạo ra trong Xóm Cầu Mới, đều ít nhiều nằm trong trạng thái nguyên thủy. Ví dụ về trí thông minh của thằng Tý, Nhất Linh cũng đi từ những nhận xét nguyên thủy: tại sao lại biết nó thông minh mà mẹ nó lại cho nó là ngớ ngẩn? Tại vì mới chín tuổi nó đoán được ý bố nó, nó đoán được ý con lợn, nó tìm những giải pháp lô-gích đo quần áo mà mẹ nó không nghĩ ra v.v... Tình yêu của Ðỗi và Bé cũng là một tình yêu nguyên thủy: Cặp trai gái làng này tỏ tình bằng cách dẫm chân lên nhau, rồi những ngón chân ấn lên một tý, mỗi lần ấn là một lần tăng nồng độ tình yêu. Nỗi buồn của Triết, em trai Mùi, cũng là nỗi buồn nguyên thủy, Mùi không biết tại sao em mình hay ngồi buồn, cả đến việc chơi bươm bướm của Triết, Triết chơi với những con "bươm bướm ma", và đó lại là một lối chơi buồn mà chính Triết cũng không biết là mình buồn. Tính lẩm cẩm của U già cũng là một thứ lẩm cẩm nguyên thủy: Thật ra U già không lẩm cẩm, u còn lô-gích nữa là khác, nhưng nhà vắng quá, thỉnh thoảng Mùi phải tìm cách cãi nhau với U già cho có tiếng nói, và U già mỗi lần thấy Mùi gắt là u lại nói ngang phè. Bác Lê mỗi lần say rượu đánh vợ, đánh con, cũng là những cơn say nguyên thủy, bởi bác biết trước là uống rượu vào sẽ đánh vợ đánh con, nhưng bác không thể tránh được, bác cố nhịn, nhưng đến phút chót cái thèm vẫn ăn đứt bác và bác lại chịu thua cái thèm ...
Trong Xóm Cầu Mới, Nhất Linh đã đưa ra
những con người trong trạng thái nguyên thủy. Nhất Linh tìm
đạt đến cối rễ của cá tính, của bản ngã, như thể
ngòi bút của ông đã là nhân vật; rồi lại chính nhân vật
đã đưa ngòi bút đi để tạo nên những cuộc đời chưa
thành hình. Xóm Cầu Mới là tác phẩm dang dở, hình
như Nhất Linh mới viết được có một phần ba, cũng là một
tác phẩm chưa thành hình. Ngòi bút vừa xây nên nhân vật
vừa từ nhân vật đi ra, tự nhiên như không phải tả gì
cả. Có thể là Nhất Linh đã tìm được nguồn cội của
hành vi và cảm giác của mỗi con người và có lẽ đó là
sự thành công sâu sắc nhất của Nhất Linh.
Paris, tháng 5/2002
Thụy Khuê
Thụy Khuê
Bài viết rất hay, mọi người nên tham khảo
Trả lờiXóa