Kỹ năng viết báo

MỘT SỐ KĨ NĂNG VIẾT BÁO Báo chí được xem là vũ khí quyền lực thứ tư sau luật pháp, hành pháp và tư pháp. Báo chí chính là một vũ khí có sức mạnh ngầm… I/ Tin bài 1. Đặc điểm tin bài Như chúng ta dã biết, tin bài cung cấp cho người đọc, người nghe những thông tin, sự kiện mang tính chất thời sự. Do đó, tin bài có một số đặc điểm cần lưu ý: - Tin bài đòi hỏi phải cập nhật cụ thể, chính xác và đầy đủ đồng thời pahỉ đảm bảo tính khách quan cho thông tin sự kiện - Tin bài khác với truyện ngắn hay tản văn là phải ngắn gọn, không vòng vo nhưng vẫn đủ nội dung. - Tin bài kị nhất bịa chuyện, phóng đại sự kiện, thêm mắm thêm muối những điều không có thật. 2. Kĩ thuật viết tin bài - Để viết tốt một tin bài, đầu tiên người viết nên đặt ra và tự trả lời 5 tiêu chí (4W + 1H): Ai, Cái gì (Who, What)? Ở đâu (Where)? Khi nào (When)? Tại sao (Why)? Như thế nào (How)? - Xác định cốt lõi thông tin trong bài mình viết để từ đó đặt nhan đề thật kêu, thật hấp dẫn thu hút người đọc Ø Nhan đề thông báo (tóm tắt được nội dung sự kiện) Ø Nhan đề kích thích (dựa vào một vài yếu tố liên quan làm cho người khác muốn đọc ngay lập tức) - Độ dài không quá 10-15 dòng. Sử dụng câu ngắn. Không nên dùng nhiều câu nghi vấn mà thay vào đó là các câu khẳng định (tránh mơ hồ, chung chung) - Xây dựng dàn bài theo nhiều cách Ø Theo thời gian (kể lại một sự kiện) Ø Theo thứ tự thời gian đảo ngược (sự việc mới nhất đưa lên đầu, quay ngược thời gian để giải thích, để đưa lại cho người đọc cái mới, gần gũi) Ø Theo thứ tự thời gian xen kẽ (tránh được nhược điểm của hai dàn bài trên vì chia ra nhiều đoạn, cái quan trọng đặt trước) Ø Kim tự tháp ngược (không tôn trọng thời gian, áp dụng khi muốn nhấn mạnh sự việc, con người) Ø Dàn bài lí tưởng (phối hợp tất cả các loại dàn bài trên) - Lấy số liệu cụ thể (nếu có) - Về từ ngữ: rõ ràng, chính xác, dễ hiểu, không nửa vời. Hơn thế, câu từ phải thích đáng, xoay quanh vấn đề. II/ Ví dụ về tin bài (giới thiệu 1 bạn học giỏi vượt khó) 1. Tên nhan đề: Cậu học trò nghèo và bản lĩnh thép 2. Dàn bài: Ø Giới thiệu tấm gương: tên, tuổi, lớp, trường, hoàn cảnh, tính cách… Ø Quá trình phấn đấu • Trong học tập: tự học ở nhà như thế nào, đến lớp học tập như thế nào, giúp đỡ bạn bè không,…). Kết quả học tập (thành tích) • Trong lao động và các hoạt động xã hội như thế nào Ø Ý nghĩa • Chúng ta học tập được gì từ tấm gương ấy? • Lời khuyên dành cho các bạn cùng tang lứa Ø Ước mơ (Chúc bạn đạt được) III/ Một số gợi ý về đề tài để viết báo 1. An toàn giao thông, bạn có sáng kiến, kinh nghiệm gì khi đi đường? - Có nên đi bộ đến trường nếu nhà gần trường không? Bạn lí luận gì về chuyện đi bộ (sức khoẻ, ôn bài, trao đổi trên đường đi). Có thể tạo ra một phong trào “đi bộ đến trường” được không? Vì sao được, vì sao không? - Nêu một vài hiện tượng phổ biến trong học sinh về trò chơi nguy hiểm khi tham gia giao thông (đi xe 1 bánh, lái 1 tay, lái bằng chân, bốc đầu…) 2. Giờ chào cờ của trường bạn diễn ra như thế nào? Có lặp đi lặp lại một cách rập khuôn máy móc không? Ngày xưa bố mẹ bạn đi học, chào cờ như thế nào có giống bạn không? Theo bạn, bạn thích những gì diễn ra trong buổi chào cờ? Nêu suy nghĩ và cách làm của bạn để giờ chào cờ vừa nghiêm túc vừa không gò bó bạn mỗi sang đầu tuần? 3. Trang phục học đường: Bạn có nhận định gì về trang phục học sinh thời nay? Bạn có thích đồng phục không? Học sinh nên ăn mặc như thế nào? Có nên chạy theo xu thế của mốt này nọ để chứng tỏ sự sành điệu?... Xung quanh ta, nhất là học sinh còn biết bao vấn đề nóng hổi, nhức nhối, đáng quan tâm. Hãy thay đổi góc nhìn, chú ý một chút đến những đổi thay quanh mình, bạn sẽ dễ dàng nhận ra nhiều đề tài hay để viết. Chúc bạn thành công! Làm thế nào để có một bài viết tốt? A. Chọn chủ đề: - Có nhiều bạn băn khoăn về việc chọn chủ đề để viết: Mình viết cái này có được không? Có ảnh hưởng tới ai không? Chủ đề này có đơn giản quá không? Có trùng hợp với người khác không? v.v.. - Ngồi ở nhà suy nghĩ về những việc ấy là một điều rất không cần thiết: + Bạn có thể viết về những sự việc, hiện tượng, con người... nổi bật, “không bình thường”, đáng quan tâm, có ý nghĩa ngay xung quanh bạn, trong những sự việc bình thường hàng ngày. Bạn sẽ nhận ra chúng nếu bạn để ý những quá trình diễn biến bình thường. + Đừng lo trùng lặp. Cho dù các bạn đang đứng ở cùng một thời điểm, chứng kiến một sự kiện nhưng mỗi người có một chỗ đứng khác nhau, cách nhìn, tư tưởng khác nhau. - Chủ đề phải mang tính thời sự thì mới được đón nhận. Thời sự không chỉ là yếu tố về thời gian (Có những chuyện cũ nhưng mang nhiều ý nghĩa thời sự, ý nghĩa giáo dục, bạn cũng có thể viết). B. Thu thập thông tin: I. Đọc: Đọc có mục đích, có chọn lọc là cách để bạn bổ sung kiến thức nhiều mặt, sách báo cũng là một nguồn gợi ý đề tài rất phong phú. II. Dự các sự kiện: 1. Hỏi chuyện: a. Đối tượng: - Người có kiến thức, nguồn thông tin có độ tin cậy; - Người có vai trò thẩm quyền; - Người có ý kiến công bằng. b. Các loại câu hỏi: - Tập trung vào cốt lõi; - Dẫn dắt vào vấn đề (khi cốt lõi là cái bản chất không dễ dàng trả lời); - Câu hỏi phụ (bộ phận của câu hỏi chính) giúp bạn tiếp cận vấn đề một cách đầy đủ và trọn vẹn; c. Một số lời khuyên: - Thái độ lịch sự, kiên nhẫn, lắng nghe và hướng đối tượng vào câu chuyện; - Nhanh chóng làm quen; - Câu chuyện phù hợp trình độ và hoàn cảnh người được hỏi; - Ngoại cảnh thuận lợi; - Tìm hiểu trước trình độ và tâm lý người được hỏi. 2. Quan sát: - Quan sát không phải là xem hay nhìn. Xem hay nhìn có khi không thấy được. Quan sát là xem và nhìn tới một mức độ cao hơn. - Quá trình: + Nhìn được quá trình diễn biến bình thường và phát hiện những cái không bình thường; + Bắt đầu từ cái riêng lẻ: để ý, góp nhặt những cái nhỏ ở nhiều sự việc riêng lẻ, nhiều lần sẽ nhận ra vấn đề mới. + Nên quan sát nhiều trở thành thói quen. 3. Ghi chép (để viết): - Một phát biểu: Ghi chép trung thành, chọn ý chính để ghi, chú ý ngôn ngữ đặc trưng của người nói. - Từ sách báo: Đọc lướt nắm bắt nội dung chính, ghi chép chỗ quan trọng, cần thiết, chỗ cần trích dẫn. C. Tính chất của một bài viết tốt: I. Tính chân thật: - Sự thật là nguyên liệu, là cái có trước. Người viết phải tôn trọng sự thật, thực hiện nhiệm vụ truyền thông tin tới người đọc. - Phải nói rõ khuyết điểm, khó khăn, thất bại; cũng như ưu điểm, thuận lợi, thành quả. - Phải lựa chọn: giữ lại chi tiết nào, bỏ đi chi tiết nào (do đặc điểm ngắn gọn, súc tích của bài báo). II. Tính chiến đấu: - Bình luận sự kiện phải tỏ rõ thái độ của mình, tỏ rõ ý kiến đánh giá: khen - chê, ủng hộ - phản đối (mỗi người có một cách thể hiện trực tiếp hay gián tiếp) - Thái độ lấp lửng, không rõ ràng do sợ bị va chạm v.v.. không thể đem lại một bài báo tốt. - Trong khi nhìn nhận, phản ánh và phân tích các sự kiện phải có quan điểm và lập trường nhất định, phải đánh giá đúng sự thật, phải bảo vệ cái đúng - lên án cái sai. - Viết làm sao để dấy lên nơi người đọc những suy nghĩ về vấn đề được nêu, và nảy sinh những vấn đề mới có liên quan. - Những bài viết cẩu thả, thiếu cân nhắc, kết luận vội vàng là rất nguy hiểm, dễ làm sai lạc vấn đề. * Tóm lại: Bài viết tốt đòi hỏi ở người viết tính trung thực, ngay thẳng và dũng cảm. III. Ngôn ngữ: - Không hô hào, ra lệnh mà đối thoại và thuyết phục; - Ngắn gọn, tập trung, đầy đủ tư tưởng; - Bài viết cần có tầm khái quát nhưng không thể hiện bằng những khái niệm trừu tượng. 1. Biết đánh giá một tác phẩm báo chí chất lượng Khi được hỏi thế nào là một tác phẩm báo chí chất lượng, phần lớn sinh viên báo chí cho rằng đó là những bài viết hấp dẫn, thu hút người đọc, tính cập nhật cao… Tuy nhiên, những đánh giá đó của các bạn sinh viên chỉ là sự đánh giá một tác phẩm báo chí trên góc độ một độc giả, chứ chưa phải trên góc độ một phóng viên, một người viết bài. Theo nhà báo Trọng Quang, một tác phẩm báo chí được đánh giá là hay và có chất lượng khi tác phẩm đó bao hàm những yếu tố sau đây: Đề tài hấp dẫn. Việc chọn đề tài khi sáng tạo tác phẩm báo chí hết sức quan trọng. Chất liệu hay sẽ đem lại cho phóng viên những bài viết tốt, thu hút người đọc. Một tác phẩm báo chí với đề tài hấp dẫn thì nội dung của nó sẽ chứa đựng sự độc đáo, mới mẻ, hoàn chỉnh và bao giờ cũng bao hàm một lượng thông tin có giá trị. Đó là lượng thông tin chính xác, kịp thời, có khả năng tác động mạnh mẽ đến đời sống xã hội. Đây chính là tiêu chí để đánh giá một tác phẩm báo chí là hay hoặc dở. Phản ánh tiếng nói của người dân. Các tác phẩm báo chí càng bám sát với đời sống nhân dân, càng phản ánh chân thực đời sống của họ thì càng được người đọc quan tâm. Nghĩa là ngoài việc giữ vai trò là cơ quan phát ngôn của Đảng và Nhà nước, báo chí phải đảm nhận tốt vai trò của mình trong vai trò là diễn đàn của quần chúng nhân dân.Tất cả các nhà báo giỏi đều có cùng chung một mục đích là cung cấp cho người đọc những tin tức cần thiết để hiểu về thế giới chung quanh và để đi đến các quyết định thường nhật. Người dân dựa vào các phóng viên để biết tin tức về cộng đồng, về chính phủ, hoạt động kinh doanh, thể thao, sức khỏe v,v... Với các tin tức đó, người dân sẽ quyết định nên xem những gì trên truyền hình, ăn uống ở đâu, mua xe máy loại gì, cho con đi học ở trường nào,… Trên thực tế, các báo bám sát đời sống hàng ngày của nhân dân đều thu hút được sự quan tâm của độc giả; tiêu biểu có thể kể đến báo Tuổi trẻ với số lượng phát hành lên tới hàng trăm nghìn bản một kỳ. Cách rút tít ấn tượng. Tít bài là linh hồn của bài viết; một tít hay thể hiện phần cốt lõi trong thông điệp của tác phẩm.Về cách viết tít, tùy từng dạng tin và thể loại sẽ có những cách rút tít khác nhau. Nhưng cho dù rút tít thế nào đi nữa, mục đích cuối cùng vẫn là để thu hút sự chú ý của độc giả, khiến cho độc giả muốn chọn đọc bài viết của mình. Việc rút tít có thể làm trước hoặc sau khi hoàn thành phần nội dung tác phẩm. Nhưng thông thường phải viết xong bài mới đến công đoạn tìm tít. Có thể kể đến một số cái tít như: “Đắng cay bia miệng” – Vũ Hùng (Thời báo kinh tế), “Khi thứ trưởng và bộ trưởng ra tòa” – Xuân Ba (Tiền Phong) … Thương hiệu. Thương hiệu cũng ảnh hưởng đến chất lượng một tác phẩm báo chí. Bởi phóng viên của một tờ báo lớn có thể được hỗ trợ nhiều hơn trong quá trình tác nghiệp như các vấn đề về kinh phí, về nguồn tin,… Một bài báo được đăng trên một tờ báo lớn và uy tín tất nhiên sẽ thu hút người đọc hơn. Thương hiệu của một tòa soạn giúp độc giả có thể tin tưởng vào chất lượng và độ tin cậy trong nội dung của bài viết. 2. Công tác phóng viên cần gì? Trên thực tế, việc học báo tại các trường đại học, kể cả các trường báo chí, dù có nhiều thay đổi tích cực trong những năm gần đây, vẫn còn mang nặng tính lý thuyết. Trong khi đó, công tác phóng viên lại đòi hỏi những kinh nghiệm thực tế, sự từng trải mà chỉ có ra đời và va chạm nhiều phóng viên mới có thể hiểu ra được. Dưới đây là một số đặc điểm mà phóng viên cần có: Sức khỏe và sự say mê với nghề báo. Đây là hai điều kiện ưu tiên hàng đầu của mỗi phóng viên. Nghề báo là một nghề hết sức vất vả, để lấy được tin phóng viên phải hoạt động trong những điều kiện hết sức khắc nghiệt, ở vùng sâu vùng xa, biên giới hải đảo, hoặc đụng đến những vấn đề “nóng”, bị đe dọa, thậm chí nguy hiểm đến tính mạng. Vụ việc một nhà báo của báo người lao động bị hành hung 6/1 vừa qua là một ví dụ điển hình cho vấn đề này. Nếu không có sức khỏe và sự say mê với nghề báo, phóng viên khó có thể hoàn thành công việc được giao. Chăm chỉ. Chỉ có chăm chỉ mới có thể nâng cao khả năng tác nghiệp của bản thân. Không chỉ có các kỹ năng nghiệp vụ báo chí mới đòi hỏi sự chăm chỉ mà còn rất nhiều kỹ năng khác có khả năng hỗ trợ cho phóng viên khi tác nghiệp như ngoại ngữ, tin học, các kiến thức chuyên ngành kinh tế, văn hóa, lịch sử, pháp luật,… Đòi hỏi phóng viên phải bỏ thời gian và công sức ra để rèn luyện mới có thể sử dụng được. Kỹ năng quan sát. Đây là một trong những kỹ năng cực kỳ quan trọng, thể hiện sự khác biệt giữa các phóng viên. Một phóng viên giỏi và có khả năng quan sát tốt, luôn nhìn sự kiện theo nhiều chiều, dưới những góc cạnh khác nhau. Điều này đảm bảo cho thông tin của họ chính xác và hấp dẫn. Có sự chuẩn bị chu đáo. Bao gồm chuẩn bị đồ nghề như máy ảnh, máy ghi âm, quay phim, sổ công tác, nhật ký phóng viên,… đến chuẩn bị nội dung như câu hỏi phỏng vấn. Sự chuẩn bị chu đáo giúp phóng viên có được sự chủ động cần thiết trong công việc. Việc chuẩn bị tốt câu hỏi phỏng vấn sẽ giúp phóng viên chuyển cuộc phỏng vấn sang hướng có lợi cho mình (Định hướng lại). Cẩn thận với từng con chữ. Sử dụng từ ngữ trong bài viết hết sức quan trọng, đòi hỏi phải phóng viên phải cân nhắc, thận trọng. Sử dụng sai từ ngữ có thể khiến người đọc hiểu sai toàn bộ nội dung bài viết. Ngoài ra, một số đức tính cũng cần thiết cho phóng viên như mạnh bạo, khiêm tốn, chịu khó học hỏi… Quốc Dũng - BMĐT K28 Học viện Báo chí và Tuyên truyền (Theo nhà báo Trọng Quang - Báo HàNộiMới Những nguyên tắc của công việc biên tập Trích đoạn sau đây dịch từ "Cẩm nang của các BTV và các tác giả" (Gyurcsák János, Nhà xuất bản Osiris, Budapest 1996 - Trang 258-259), một cuốn sách gối đầu giường của nhiều thế hệ BTV và tác giả Hungari, cho thấy một quan điểm khoa học và hợp lý về những nguyên tắc biên tập. * Biên tập bản thảo là hoạt động phức hợp nhất, và cũng có lẽ là hoạt động đòi hỏi trách nhiệm cao nhất của quá trình xuất bản! Một trong những nghịch lý của công việc biên tập là vấn đề trách nhiệm. Về mặt luật pháp, biên tập viên (BTV) không chịu trách nhiệm về nội dung của sản phẩm in. Trách nhiệm ở đây, trước hết thuộc về tác giả, và ở một mức độ nhỏ hơn, nhiều khi chỉ mang tính gián tiếp, thuộc về nhà xuất bản. Tuy nhiên, chính sự khác biệt giữa một BTV trung bình và một BTV giỏi là ở chỗ BTV giỏi nhất định cần phải có sự can thiệp về nội dung bản thảo và như thế, vẫn có trách nhiệm ở một dạng nào đó khi tác phẩm được in. Cố nhiên, BTV không bao giờ được thực hiện những thay đổi, những bổ sung về nội dung và những chỉnh sửa nếu không được sự biết đến của tác giả. Nhưng, một BTV, nếu muốn quan tâm đến những vấn đề nội dung, đòi hỏi phải có sự hiểu biết trong lĩnh vực mà tác giả đả động tới, cho dù có thể không ở mức như tác giả. Có điều, một BTV giỏi không chỉ suy nghĩ được trong bản thảo, mà còn phải suy nghĩ được trong tác phẩm in, nghĩa là sau khi đọc bản thảo, trái với đa số các tác giả, BTV phải có được hình dung về tác phẩm in hoàn chỉnh. Thông thường, các tác giả cũng nhận thức được điều này nên họ luôn gắn bó với một vài BTV có tên tuổi. Cố nhiên, uy tín của BTV - ở mọi nơi trên thế giới - kém xa uy tín của tác giả. Và, cũng không thể trả lời được câu hỏi tại sao một BTV xuất sắc lại "cam phận" BTV, mà không trở thành tác giả... BTV có vai trò môi giới giữa tác giả và độc giả, bởi lẽ đồng thời họ phải suy nghĩ được bằng cái đầu của tác giả và độc giả, nghĩa là, họ cần phải hiểu tác giả thực chất muốn nói gì, mặt khác, cần giúp đỡ người đọc hiểu được điều mà tác giả muốn nói. Trên tư cách người đầu tiên đọc bản thảo, BTV truyền tải cho tác giả những nguyện vọng của các độc giả trong tương lai, vì thế, quan hệ mật thiết giữa tác giả và BTV trong quá trình xuất bản là không thể thiếu được. Công việc biên tập khó ở chỗ BTV như kẻ khiêu vũ mà bị trói tay: chỉ có thể xuất phát từ dụng ý của tác giả, sự chỉnh sửa và thay đổi không thể vượt quá một giới hạn nhất định. BTV cần phải để ý tới chủ tâm của tác giả khi triển khai kết cấu của tác phẩm in, các đơn vị cấu trúc phải phục vụ điều này. Những giới hạn có thể đến đâu? - không có lời giải đáp xác quyết cho câu hỏi này. Trên cơ sở những điều đã nói ở trên, BTV phải để ý đến những yếu tố sau: 1. Cấu trúc, trật tự sáng sủa của bản thảo; 2. Ngôn từ cô đọng và phong cách thích hợp của tác phẩm (thuật ngữ, các chữ viết tắt, chính tả, thư mục...); 3. Thống nhất các đơn vị cấu trúc (hệ tựa đề, mục lục...) và loại trừ sự trùng lặp; 4. Gạt bỏ những lỗi logic còn sót lại trong cách diễn đạt; 5. Gạt bỏ những bất hợp lý và lỗi về ngôn từ và phong cách (đặc biệt, trong các tác phẩm nhiều người viết); 6. Sự chính xác và đúng đắn của những dẫn chứng, ghi chép; 7. Kiểm tra các tên tuổi và tựa đề trong tác phẩm và trong thư mục; 8. Kiểm tra sự hiện diện chính xác của các minh họa và những phần phụ (phụ lục, chú giải các tên họ, danh sách các thuật ngữ chuyên môn, bảng chỉ dẫn các đề mục và tên họ...) BTV không thể bắt ép tác giả phải theo quan điểm của mình. Bởi lẽ, vẫn có thể là tác giả có lý. Và rốt cục, tác phẩm vẫn là của tác giả, lời cuối cùng luôn phải thuộc về tác giả! Trần Lê dịch (Theo Nhịp Cầu Thế giới) Tham khảo 9 cách viết mào đầu hấp dẫn Mào đầu tiếp cận thực tế Một mào đầu mà trong đó, thực tế cuộc sống được đưa ra chân thực như thể tác giả đã bứng một góc cuộc sống để đặt vào, đến nỗi khiến người đọc có cảm giác nhân vật ấy, vấn đề ấy tồn tại đâu đây bên cạnh mình, đó là một mào đầu tiếp cận thực tế. Để viết được mào đầu này, xin đừng quên một quy tắc cổ điển, đơn giản và khó có thể thay thế được trong báo chí, đó là tạo một mào đầu bằng 5 yếu tố: Ai, cái gì, ở đâu, khi nào và tại sao. Quy tắc này giúp phóng viên có thể đưa ra rất nhiều thông tin hấp dẫn ngay từ mào đầu. Dưới đây là một mào đầu trong bài phóng sự bàn về vấn đề giáo dục từ xa cho trẻ em tiểu học: “Jesse, một cậu bé 10 tuổi khá sáng dạ sống tại làng Winter, phía Nam thành phố London (Anh), mỗi tuần đọc 5 cuốn sách. Jesse rất thích đọc sách giáo khoa, say mê các cuốn tiếu thuyết khoa học viễn tưởng nhưng lại ghét đi trời mưa. Cậu thích bơi, thăm các viện bảo tàng, rất yêu cô em gái hai tuổi nhưng rất ghét dọn dẹp phòng riêng. Trước đây, Jesse theo học tại một trường tiểu học tư thục. Tuy nhiên, từ lớp hai đến lớp bốn, cậu trở thành học sinh học tại nhà. Và mặc dù không hoàn toàn đồng ý với phương pháp giáo dục mới này nhưng hiện tại, mẹ của Jesse là giáo viên duy nhất của cậu”. Thay vì đi thẳng vào sự thật, tác giả kể một câu chuyện gần gũi, đời thường có nhân vật cụ thể với tên, tuổi, cuộc sống, không gian, sở thích. Điều này kích thích trí tò mò của độc giả vì họ cảm thấy nhân vật ít nhiều có những điều gần giống với cuộc sống của chính mình. Mào đầu dẫn dắt Hãy tránh xa cách vào đề theo kiểu sách giáo khoa và hãy thử một mào đầu có tính chất giai thoại, với lối dẫn dắt có đôi chút hư cấu. Loại này ứng dụng rất tuyệt vời với những chủ đề vốn khô khan hoặc các vấn đề khoa học có tính lý thuyết cao. Đây là đoạn mở đầu bài báo nói về những tiến bộ trong ngành khám chữa bệnh thính giác. “Một vài năm trước đây, một người bạn ngoài 40 tuổi kể với tôi rằng chị bị điếc từ năm lên sáu. Sau một ca phẫu thuật, thính giác của chị trở lại hoạt động bình thường. Xúc động nhất, chị kể, là khi tỉnh thuốc mê, thấy cô y tá mở vòi nước trong phòng tắm, chị có thể nghe được tiếng nước đang chảy. 'Đó là một giai điệu tuyệt vời,' chị nói”. Lưu ý khi viết mào đầu: - Dù bài viết của bạn đề cập đến vấn đề gì đi nữa thì điều bạn muốn nói phải được nhận ra ngay trong đoạn mào đầu, thậm chí, nếu có thể, nằm ngay trên tít. - Khi bạn đang viết về một tộc người nào đó, cần phải chắc chắn độc giả của bạn có thể biết tộc người đó là ai ngay từ những câu đầu tiên. - Hãy viết một mào đầu hấp dẫn nhưng không được phép gây chú ý quá mức so với toàn bộ bài báo vì sẽ khiến độc giả hiểu lầm, đánh giá bài viết là “đầu voi đuôi chuột”, mào đầu hay những càng đọc càng chán. - Không sử dụng đoạn mô tả dài dòng ngay trong phần mào đầu. - Hãy dùng những câu ngắn và những đoạn văn ngắn. Nếu tác giả dùng mào đầu bài viết để kể về lịch sử của ngành y tế khám chữa bệnh thính giác hoặc tập hợp những thống kê, số liệu khoa học về việc hiện có bao nhiêu người đang bị các bệnh về thính giác… phóng viên có thể sẽ đánh mất độc giả của mình ngay lập tức. Mào đầu bằng một nhân vật Chuẩn bị viết một bài báo mà trong tay không có số liệu hoặc chưa đủ các tư liệu cần thiết, bạn hãy liều mình mào đầu bằng một nhân vật có liên quan đến chủ đề. Thực ra, bản thân nhân vật, khi được coi là điển hình, cũng đã là một dạng tư liệu hấp dẫn và đầy sức sống. Sau đây là mào đầu trong một bài viết về trào lưu sống thử trong thanh niên, sinh viên xa nhà hiện nay: “D, sinh viên trường Nông lâm và Q, sinh viên Ngoại ngữ mới quen được một tuần, đến ngày thứ 8 đã kéo nhau về sống thử như vợ chồng. Từ ăn mặc, chợ búa, mua sắm đến cả việc học hành lẫn “XX” đều không thể không chung”. Tương tự như thế, sau hai đoạn tiếp theo, tác giả lại tiếp tục vẽ ra một bức tranh khác với nhân vật là cặp “vợ chồng sống thử” làm công nhân tại một khu công nghiệp. Cuối cùng, trong đoạn kết, tác giả đưa ra quan điểm của những người ngoài cuộc về vấn đề này. Bài viết hoàn toàn không cung cấp số liệu, chỉ minh chứng bằng nhân vật và đưa ra một số ý kiến do tác giả thu thập được song vẫn khiến người đọc thấy hấp dẫn và tin cậy. Mào đầu dựng cảnh Một nhà báo kể lại: Sau khi tiếp xúc với hai người phụ nữ chuyên làm nhiệm vụ giúp việc chăm sóc người cao tuổi, tôi đã quyết định viết về họ. Tôi đã cố gắng thử đi thử lại tới năm, sáu lần viết mào đầu nhưng không thành. Nhân vật, công việc và sự tất bật của họ cứ hiện lên trước mắt mà tôi không biết túm vào đâu để bắt đầu bài viết. Một ý tưởng chợt lóe lên, tôi “bê” nguyên sự bận rộn và nhiệt tình của họ vào mào đầu để chính nó tự nói lên tất cả. Đó là lý do tôi chọn một mào đầu dựng cảnh để có thể diễn đạt được ý tưởng của mình: “Chuông điện thoại réo vang: Mẹ tôi đang cần đi chụp X-quang. Việc này phải mất tới vài ngày mà tôi đang bận đi công tác, không thể đưa bà đi được. Chị có thể giúp tôi được không?” “Chuông điện thoại tiếp tục réo: Ông nội tôi…” Sau đó, tác giả liệt kê tiếp hai cuộc gọi nữa, cũng vẫn giữ nguyên hình thức thể hiện và tiếp đó ông viết: “Mỗi lẫn nhấc điện thoại là một lần họ nói câu đồng ý. Họ luôn vui vẻ và sẵn sàng giúp đỡ. Họ chính là những người giúp việc gia đình tại Thung lũng Lehigh, ở Guthsville, PA”. Mào đầu gây sốc Chẳng có gì hấp dẫn độc giả bằng một mào đầu gây sốc. Bạn có thể bắt đầu bài báo bằng một lời phát biểu, một hình ảnh sốc. Mào đầu này đặc biệt hiệu quả với những bài viết mang tính cảnh báo: “Scott chết khi em mới được năm tuổi rưỡi. Em sinh ngày 29 tháng 12 năm 1969. Lúc mới sinh, Scott trông rất kháu khỉnh với mái tóc xoăn vàng nhạt và đôi mắt xanh to. Đặc biệt, em khỏe mạnh, háu ăn và hiếu động. Nhưng rồi, Scott đã bị nhiễm bệnh Tay-sachs…”. Đây là mào đầu trong bài viết cảnh báo về nguy cơ mắc bệnh Tay-sachs, một loại bệnh di truyền lặn với nhiễm sắc thể thân gây ngu đần và mù ở trẻ em. Căn bệnh này đang gia tăng trong khi nhiều cặp vợ chồng còn thờ ơ và thiếu hiểu biết về nó. Đôi khi, muốn gây sốc cho độc giả, bạn có thể sử dụng đại từ nhân xưng để trực tiếp gọi và trò chuyện với độc giả ngay trong mào đầu. “Những người cao tuổi nên thận trọng với những lời đường mật của một số tên dược sĩ dởm khi chúng nói rằng đang gửi đến cho các ông bà những thiết bị y tế được tài trợ bởi Chương trình của chính phủ Mỹ về chăm sóc người già trên 65 tuổi”. Đưa ra câu hỏi Bằng việc đưa ra một câu hỏi, bạn sẽ dẫn độc giả vào sự suy nghĩ và tham gia tìm câu trả lời. Câu hỏi có thể đến ngay trong câu đầu tiên của bài báo hoặc đi sau một vài câu bình luận. Đây là một mào đầu đưa ra câu hỏi trong một bài viết về nạn văng tục, chửi bậy đang trở nên phổ biến trong giao tiếp. Câu hỏi như một cách đặt vấn đề khiến độc giả phải suy nghĩ. “Bạn đã bao giờ văng tục hoặc khi nghe người khác văng tục, bạn có cảm thấy ngượng ngùng vì phải nghe điều đó chưa?” Dùng câu trích dẫn Một cách viết mào đầu khá quen thuộc là sử dụng câu trích dẫn của một nhân vật có thế lực kèm theo giới thiệu tên, xuất xứ, chuyên môn của người đó hoặc bối cảnh phát ngôn. “Ngày 2/10, phát biểu trên truyền hình, Cảnh sát trưởng Ian Blair của thành phố London (Anh) đã xin từ chức với lý do “vì đặt lợi ích của người dân và Sở cảnh sát London lên trên hết”. Dùng đoạn hội thoại Hội thoại là một trong những nguyên liệu quan trọng mà phóng viên có thể sử dụng để viết mào đầu. Đối với một bài báo mà chủ đề có vẻ mang chút kịch tính thì một mào đầu hội thoại rất hiệu quả. Đây là đoạn mở đầu trong một bài viết về tôn giáo: “Mẹ, thế là mẹ đồng ý rồi phải không. Con phải từ bỏ mọi thứ con yêu vì Đức cha Moon và niềm tin của người”, Athur, cậu con trai 22 tuổi của tôi đang nói qua điện thoại. “Âm nhạc của con, chiếc trống của con, căn hộ và cả bạn gái con nữa”. Trong đoạn mở đầu hiện lên hình ảnh hai mẹ con và những tâm tư của họ. Câu mở đầu tạo kịch tính và những cảm xúc khác nhau cho người đọc. Mào đầu thể hiện quan điểm Cuối cùng, nếu bạn không thể sử dụng được một mào đầu nào trong số trên, bạn hãy nghĩ đến việc bắt đầu bài báo bằng việc đưa ra một lời tuyên bố, thể hiện một quan điểm. Mào đầu này đọc có vẻ hơi “thật thà” nhưng bù lại dễ tạo niềm tin với độc giả. Chú ý dùng những câu giản dị, rõ ràng và thẳng thắn. Đây là mào đầu của bài viết “Liệu luật pháp có đối xử sai với phụ nữ”: “Công việc của tôi là bào chữa cho những người phụ nữ mang tội giết chết những người đàn ông đã lạm dụng tình dục họ. Tôi gặp khách hàng của mình trong nhà tù”. Mào đầu trên không chỉ là một minh chứng cho tính xác thực của bài báo, bộc lộ quan điểm của tác giả mà còn là một lời mời độc giả bước vào… nhà tù cùng tác giả. (Nội san Nghiệp vụ Thông tấn, 11/2008) Những điều cần thiết để có tin hay Chưa dám nói những tin kiểu này góp phần gây bối rối cho xã hội, nhưng chắc chắn nó đi ngược lại những nguyên tắc cơ bản của báo chí. Thực ra những nguyên tắc cơ bản này luôn là những điều đầu tiên được nhắc nhở đối với bất kỳ nhà báo nào, vậy tại sao tình trạng đăng tin không kiểm chứng, đăng tin đồn, tin với quan điểm thiên vị, thậm chí tin sai, lại nhiều như vậy? Sau khi đảm bảo nắm vững cấu trúc cơ bản của tin, hãy để ý đến một số yếu tố cần thiết để bài viết được hay. Những yếu tố này gồm có: tin tức chính xác, xác định nguồn gốc của tin, công bằng, cân bằng, không thiên vị và thấu đáo. Diễn đàn Báo chí Việt Nam xin giới thiệu quan điểm của Peter Eng và Jeff Hodson, nêu trong cuốn "Cẩm nang viết tin." Chính xác Điều quan trọng hơn cả là phóng viên cần phải đưa tin thật chính xác, nếu không, độc giả sẽ không tín nhiệm vào báo của bạn và mua báo khác. Các sai sót có thể làm hại đến các nguồn tin và độc giả. Không bao giờ nên cho rằng một điều gì đó là đúng. Luôn luôn đặt câu hỏi. Luôn luôn kiểm chứng. Chính xác có nghĩa là luôn luôn lưu ý đến mọi chi tiết. Bắt đầu từ việc đơn giản nhất như: cách đánh vần tên, chức danh và địa điểm. Tiếp đến là việc xác nhận các thông tin chứa đựng trong các thông cáo báo chí, và trích lời một người nào đó thật đúng, hoặc mô tả đúng quan điểm của họ. Có thể bạn nghĩ rằng viết tên sai ‘không quan trọng lắm’ nhưng nếu bạn mắc lỗi này, một độc giả biết cách đánh vần đúng sẽ nghĩ rằng, ‘nếu phóng viên viết tên cũng sai thì không hiểu còn sai thêm những gì nữa trong bài.’ Các nguồn cung cấp tin có thể bực mình nếu bạn viết sai tên của họ. Họ có thể không tin cậy bạn nữa. Hãy hỏi nguồn tin này cách đánh vần, xin họ danh thiếp. Xem trong niên giám điện thoại. Viết là Chuan Leepai hay Chuan Leekpai? Jacky Chan hay Jackie Chan? Một tờ báo có thể gây ra nhiều vấn đề nếu phạm sai lầm. Một tờ báo Campuchia làm cho người dân lo ngại khi đưa tin rằng một loại bao cao su tránh thai có thể đã bị nhiễm vi khuẩn HIV gây ra bệnh AIDS. Chính phủ đã phải mở một cuộc họp báo để bác bỏ tin này. Tờ báo đăng tải lời xin lỗi: ‘Chúng tôi sai lầm trong tư cách phóng viên chuyên nghiệp.’ Sai sót là quá tệ khi chúng ta phải vội vã và để kịp hạn ra báo. Nhưng mẵc lỗi lầm chỉ vì bất cẩn hay lười biếng không kiểm lại tin là điều không thể tha thứ được. Kiểm chứng Không bao giờ nên đăng tải những tin dễ gây tranh cãi mà không kiểm chứng. Nếu được, hãy kiểm chứng bằng cách đến tận nơi. Nếu không thể đến được thì yêu cầu những ai chứng kiến tận mắt xác nhận sự việc. Đồng thời, cũng nên xem những tài liệu chứng tỏ sự việc có thật. Trong cuộc chiến tại Campuchia năm 1997, một viên chức tỉnh Siem Reap đã nói với một phóng viên là không hề có vấn đề gì tại nơi đó, ông cho biết chỉ ở Phnom Penh mới có giao tranh. Tuy nhiên, người phóng viên này nghe thấy tiếng súng từ xa vọng lại. Anh đã không tin lời viên chức đó. Anh đến xem tình hình tại nhà thương. Tại đấy, anh gập các bác sĩ đang chữa trị cho một bé trai bị thương vì đạn. Thân nhân của em cho biết, hai nông dân lớn tuổi đã thiệt mạng. Nhưng người phóng viên này không thấy có binh lính nào bị thương. Anh đến bệnh viện quân đội bên ngoài thành phố để xem xét. Tại đó anh thấy có nhiều binh lính bị thương, họ cho anh biết có những người khác bị thiệt mạng nữa. Anh phóng viên liền đến một ngôi chùa để xem, chùa là nơi xác những người chết được hỏa táng. Kiểm chứng cả giấy tờ nữa. Nếu bạn không kiểm chứng, bạn có thể trở thành nạn nhân bị lừa. Một đêm, tờ báo Căm Bốt, Campuchia, nhận được một tờ fax của ai đó nói rằng ông ta là tân chủ tịch của đảng đang cầm quyền. Tờ fax nói các đảng viên đã bỏ phiếu bầu tân chủ tịch đảng trong một buổi họp đặc biệt tại một nơi hẻo lánh trong nước. Tờ báo không kiểm chứng được tin này nhưng vẫn đăng. Đó là một sai sót lớn. Ngày hôm sau, các viên chức trong đảng nói không hề có một buổi họp như vậy. Xử trí như thế nào với các tin đồn là một trong các thử thách khó nhất của người ký giả đang phải gấp rút viết bài cho kịp kỳ hạn. Các chính trị gia và những người khác muốn đề cao quyền lợi riêng của họ thường lợi dụng các phóng viên để nói xấu đối thủ. Không bao giờ nên đăng tải tin đồn. Hỏi thẳng nguồn gốc của tin đó, đòi phải có chứng cớ. Hỏi người bị đồn về thực hư. Nếu không thể kiểm chứng được tin đồn đó là thực, đừng đăng. Các sai sót gây bối rối cho tờ báo và làm hại đến uy tín của báo. Nhưng không phải chỉ có thế. Có thể còn làm cho báo bị tổn hao nữa. Một tờ báo Hồng Kông đăng một bài ngầm ý cho rằng một trong các hoàng tử của quốc vương Norodom Sihanouk không phải là con chính thức của ngài. Quốc vương Sihanouk nói tin này sai và làm hại đến uy tín của ngài. Ngài dọa sẽ kiện tờ báo, đòi bồi thường hàng triệu USD. Nếu một tờ báo nhỏ phải bồi thường một số tiền như vậy, báo sẽ phải đóng cửa. Khách quan Các phóng viên luôn luôn nên tìm cách tường thuật sự thật một cách trung lập và giữ không để ý kiến cũng như tình cảm của mình len lỏi vào bài. Nếu phóng viên pha trộn giữa sự thật và ý kiến riêng, độc giả sẽ không thể coi bài báo là tin chính xác được. Phóng viên nên dành cho độc giả của mình quyền tự có ý kiến, dựa trên sự thật mà phóng viên tường thuật trong tin. Điều này không có nghĩa là báo của bạn không được có quan điểm về các vấn đề. Báo có quyền làm như vậy, và nên làm. Nhưng, tờ báo phải xác định rõ các ý kiến đó là bình luận, hoặc xã luận, đăng trên một trang riêng, khác với các trang tin tức. Làm như vậy sẽ gia tăng uy tín của tờ báo. Một bài gần đây đăng trên tờ báo tiếng Campuchia đã gọi một viên chức hàng đầu trong chính phủ là: ‘chỉ biết có tiền... cha đẻ của tham nhũng chẳng khác gì một con cá sấu già cỗi, một nhà độc tài với các tư tưởng quan liêu.’ Bài báo này nói, đây là ‘lời của các viên chức Bộ Phát triển Nông thôn’ nhưng không nêu danh những viên chức đó cũng như không đưa ra bằng cớ nào để chứng minh cho những lời cáo giác của họ. Nhưng không phải chỉ riêng các tin chính trị gặp phải lỗi lầm này. Không may là nhiều phóng viên thường hay thêm ý của họ vào đủ mọi loại tin, kể cả tin xã hội, thể thao, tội phạm, hay ngay cả về tai nạn nữa. Không thể nào tỏ ra vô tư 100% được. Tất cả mọi chúng ta đều có tình cảm và ý kiến gây ảnh hưởng đến cách chúng ta đưa tin và viết bài. Song phóng viên giỏi biết sử dụng tình cảm của mình. Một phóng viên nổi giận khi thấy các vấn đề của nông dân nghèo khổ có thể quyết định viết bài để chia sẻ tình cảm với những người khác và buộc chính phủ phải có hành động. Nhưng cho dù phóng viên có cảm nhận sâu sắc về một câu chuyện nào đi nữa, phóng viên đó cũng vẫn phải viết bài một cách chính xác và công bằng. Cách đây vài năm, nhiều tờ báo Campuchia chỉ đăng tải ý kiến. Nhưng nay, họ đăng thêm nhiều tin tức. Không những chỉ các báo độc lập, mà cả các báo thân chính phủ và chống chính phủ nữa. Đó là vì người dân bây giờ muốn đọc ‘không những chỉ ý kiến, mà còn về những gì xẩy ra ở đâu đó,’ ông Pen Samitthy, chủ biên của nhật báo bán chạy nhất Rasmei Kampuchia (ánh sáng Campuchia), nói vậy. Xác định xuất xứ Nếu bạn có mặt tại một sự kiện có tính chất thời sự nào đó, bạn chỉ cần viết lại những gì mắt thấy tai nghe tại đó. Nhưng trong nhiều trường hợp, tin của bạn do người khác cung cấp hay từ nơi khác đến. Đó cũng có thể là một lời tuyên bố, một cuộc phỏng vấn, một văn kiện. Vậy phải xem ai đã nói. Cho độc giả biết tin của bạn từ đâu đến gọi là xác định nguồn tin. Nếu độc giả biết tin đó từ đâu đến, họ có thể nhận định xem có nên tin hay không, hoặc tin đó quan trọng như thế nào. Bạn phải ghi rõ xuất xứ những lời trích dẫn, cũng như những lời mô tả hay giải thích về sự kiện mà chính bạn không chứng kiến. Nếu bạn không xác định rõ ràng xuất xứ nguồn tin, người đọc sẽ cho rằng chính phóng viên hay tờ báo là nơi xuất phát ra những tin đó. Xác định nguồn tin thường được đặt ở đầu hay cuối câu. Chỗ đặt tùy theo cách viết và ý trong sáng của bài. Sau đây là vài thí dụ: - Bộ Trưởng Ngoại giao Thái Lan nói quốc gia ông sẽ tiếp tục hợp tác lâu dài với ASEAN - Con số du khách nước ngoài đến thăm Malaysia đã tăng gấp đôi trong năm ngoái, theo lời văn phòng du lịch chính phủ. Xác định xuất xứ nguồn tin không làm cho tin đó xác thực nhưng chỉ cho độc giả biết đó là lời của một người khác. Bạn không nên đăng tải bất cứ lời ai nói chỉ vì bạn có thể nêu xuất xứ của lời nói. Bạn không nên trích bất cứ lời nói nào của bất cứ một người nào đó. Trước tiên, nguồn tin phải có thẩm quyền về vấn đề mà họ nói tới. Tiếp đấy, bạn có trách nhiệm kiểm tra lại xem lời nói đó có đúng sự thật hay không. Nếu điều đó không đúng nhưng bạn vẫn trích dùng vì đó là lời của một viên chức cao cấp hay của một nhân vật có tiếng nào đó, bạn phải thêm vào trong bài một câu cho độc giả biết sự thực là như thế nào. Điều này có thể trở thành một vấn đề trong một tình huống dễ gây va chạm, vì người này nói ngược lại với người kia. Bạn nên trình bầy lời của cả hai phía và cho độc giả biết rõ ràng lời nào là của ai. Phóng viên nên ghi xuất xứ các nguồn tin của họ bằng cách dùng tên, chức vụ nghề nghiệp và các chi tiết khác, nếu có. Độc giả càng biết nhiều về nguồn tin, họ càng dễ quyết định xem tin đó có đúng hay không, hoặc họ nên phản ứng như thế nào trước tin đó. Lấy thí dụ, có người nói: ‘nền kinh tế đang bắt đầu cải thiện’. Người đọc sẽ phản ứng khác đi nếu đó là lời của giám đốc ngân hàng trung ương thay vì của một người chủ tiệm bán hàng. Nhưng bạn không cần phải đề tên hay toàn bộ chức vụ của nguồn tin ngay trên đầu. Nếu tên này không được nhiều người biết đến, hay chức vụ của họ dài dòng, đoạn mở đầu sẽ trở nên khó đọc. Bạn có thể để các chi tiết đó trong đoạn văn thứ nhì. Hãy tránh loại mở đề như sau, đó là tin của một cơ quan thông tin Lào: Người đứng đầu cơ quan nông nghiệp và trồng rừng tỉnh Borikhamsay Bounckham Phommachuk tuyên bố các nông dân trong tỉnh đã bắt đầu gặt lúa vụ mùa mưa vào tháng 10. Đoạn mở đề sau đây của cựu học viên IMMF Parista Yuthamanop cho thấy cách đưa các chi tiết đó vào đoạn văn thứ nhì của bài viết: Ngân hàng Thế giới ngợi khen chính phủ Thái Lan đã đạt được tiến bộ trong việc giảm nghèo và giải quyết các vấn đề trong ngành ngân hàng. Ông Jemal-ud-din Kassum, Phó Chủ tịch Ngân hàng Thế giới tại Đông Á và Thái Bình Dương, nói, ông thấy phấn khởi vì chính sách của chính phủ Thái Lan chú trọng đến người nghèo và đến phương pháp quản lý trong thương nghiệp. Không cần phải nêu xuất xứ của tất cả mọi thứ. Đừng ghi xuất xứ của những lời nói đã rõ ràng quá rồi, dễ kiểm chứng và không gây tranh cãi: - Hàng đống rác chất đầy trên con đường chính tại Pattaya. (rõ ràng quá, do chính mắt phóng viên trông thấy) - Chỉ có năm công ty liệt kê trên danh sách thị trường chứng khoán non trẻ của Việt Nam (dễ kiểm chứng) - Nhiều người tại Đông Nam Á bị thiệt hại vì cuộc khủng hoảng tài chính bắt đầu vào năm 1997. (không gây tranh cãi) Có được trích đăng lời nguồn tin hay không Đôi khi nguồn tin giới hạn việc cách thức bạn sử dụng tin của họ cung cấp. Một nguồn tin có thể cho phép bạn dùng tất cả mọi thông tin họ cung cấp và dùng tên của họ trong bài viết. Trong trường hợp đó, cuộc phỏng vấn của bạn được gọi theo tiếng Anh là ‘on the record,’ nghĩa là được trích đăng. Nói chung, một khi bạn đã tự giới thiệu là phóng viên, bạn có thể cho rằng mọi cuộc phỏng vấn đều được trích đăng. Không bao giờ đề nghị để nguồn tin nói ‘off the record,’ nghĩa là không được dùng trong bài. Đôi khi một nguồn tin có thể nói bạn không được dùng bất cứ điều gì họ nói trong bài viết của bạn. Trong trường hợp đó, cuộc phỏng vấn của bạn bị gọi là ‘off-the record,’ nghĩa là ‘không được đăng’. Nguồn tin có thể có các dữ kiện giúp bạn hiểu một tình huống nào đó, nhưng có thể quá nhạy cảm, không loan báo cho công chúng được. Hoặc điều đó có thể làm cho nguồn tin bị mất mặt hoặc làm hại đến họ nếu bạn đem dùng vào bài viết. Nếu bạn đã đồng ý không dùng các dữ kiện đó trong bài viết, bạn phải giữ lời. Lúc nào cũng phải chắc chắn rằng bạn và nguồn tin của bạn hiểu rõ các điều kiện của cuộc phỏng vấn. Các nguồn tin vô danh Đôi khi một nguồn tin sẵn sàng cho bạn thông tin nhưng với điều kiện bạn không nêu tên họ là xuất xứ của tin đó trong bài. Có thể bạn phải viết như thế này: ‘theo lời một viên chức chính phủ yêu cầu không nêu danh’. Một nguồn tin như vậy được gọi là tin vô danh. Bạn luôn luôn nên tìm các tin có thể đăng rõ xuất xứ, nhưng có thể bạn cần phải dùng đến các nguồn tin vô danh khi tin đó quan trọng cho bài viết của bạn. Bạn và nguồn tin của bạn nên thoả thuận trước về cách giới thiệu hay xác định nguồn gốc xuất phát tin của họ. Càng nói rõ càng hay mà không cần phải nêu tên tuổi của nguồn tin. Chẳng hạn, ‘một viên chức cao cấp trong Bộ Tài chính’ hay hơn là ‘một viên chức chính phủ’. Càng nói rõ về nguồn tin, tin đó càng có giá trị. Đừng dùng quá nhiều nguồn tin vô danh. Nếu không nêu tên nguồn tin thì người đó có thể tỏ ra không có trách nhiệm về lời nói của mình. Họ có thể chỉ trích dẫn hoặc đưa ra những nhận xét không đúng về người khác hay về các biến cố nếu họ biết rằng họ sẽ không phải chịu trách nhiệm. Họ có thể muốn nói gì thì nói để giúp ích cho chính đảng hay chủ trương nào đó họ muốn ủng hộ. Bạn càng dùng nhiều nguồn tin vô danh trong bài, giá trị của bài càng giảm đi. Hãng tin Associated Press cho biết họ dùng các nguồn tin vô danh khi các nguồn tin này nói về các dữ kiện có thật, không phải về ý kiến riêng. AP nói họ chỉ dùng tin vô danh trong những tình huống nếu (1) AP biết rõ nguồn tin; (2) nguồn tin ở vào địa vị được biết về tin đó; (3) tin đó tối cần cho bài viết; và (4) không thể nào tìm được ai khác cho biết về tin đó mà ‘cho phép được đăng’ Cân đối và công bằng Phóng viên biết rằng trong mỗi câu chuyện đều có nhiều mặt khác nhau. Vì thế họ phỏng vấn nhiều nguồn tin cho bài của họ. Quan trọng nhất là khi họ viết về các vấn đề chính trị hay xã hội, các cuộc vận động bầu cử, hay các diễn biến khác liên quan đến nhiều người có các ý kiến khác nhau. Bài viết của bạn sẽ cân đối nếu bạn cho thấy quan điểm của cả hai phía trong một vấn đề. Bài viết của bạn là công bằng khi không thiên vị bất cứ bên nào. Điều này không có nghĩa là bạn phải dành chỗ ngang nhau cho mỗi quan điễm. Nhưng bạn phải bao gồm trong bài một điều gì đó cho thấy các quan điểm khác nhau. Một bài về vận động bầu cử không thể nào được coi là công bằng nếu không bao gồm quan điểm của tất cả các chính đảng lớn. Khi có lời tố cáo nào đó nhắm vào một người, bạn phải để cho người đó có phản ứng. Bạn phải cho họ có cơ hội tự biện minh. Các cơ quan thông tin do chính phủ hay chính đảng kiểm soát cũng phải nên tìm cách cân đối bài viết và tỏ ra công bằng. Nếu không, độc giả sẽ nghĩ rằng bài đó chỉ là để tuyên truyền. Bài viết sẽ uy tín hơn nếu bao gồm một lời đề cập nào đó đến các quan điểm khác cho dù ở cuối bài đi nữa. Trong sáng Nên viết bài cho thật trong sáng để độc giả có thể dễ hiểu. Muốn viết rõ, bạn phải biết suy nghĩ rõ ràng. Bạn phải hiểu về sự kiện đó trước khi viết về các sự kiện đó. Để thực hiện điều này, nên hỏi những câu hỏi khéo và đặt nhiều câu hỏi khéo để tìm được các tin cần thiết. Tiếp đấy, ngẫm nghĩ về các thông tin bạn thu lượm được trước khi viết. Một khi bạn hiểu rõ vấn đề bạn có thể chọn được khía cạnh chính cho đoạn mở đề. Tiếp đấy, bạn có thể sắp xếp các chi tiết cho mạch lạc. Trong sáng nghĩa là dùng các từ đơn giản để người thường cũng hiểu được. Tránh dùng thuật ngữ, hay những chữ lóng của các chuyên gia. Trong sáng cũng có nghĩa là gọn gàng. Không dùng nhiều chữ hơn cần thiết. Viết rõ rệt, và tránh nói chung chung. Đoạn mở đề sau đây của một hãng tin châu Á viết bằng tiếng Anh xem ra có vẻ như do các viên chức Bộ Thương mại viết: Malaysia và Myanmar sắp sửa hoàn tất thoả thuận để làm cho công cuộc buôn bán đổi chác giữa hai nước được dễ dàng hơn, Bộ Trưởng Công nghiệp và Thương mại Quốc tế Malaysia Rafidah Aziz tuyên bố hôm thứ năm. Những từ đó có nghĩa gì? Hãy viết lại gọn gàng hơn: Malaysia va Myanmar sắp sửa hoàn tất một thoả thuận để thúc đẩy buôn bán, trao đổi hàng hoá, Bộ trưởng Thương mại Malaysia tuyên bố hôm thứ năm. Trong sáng có nghĩa là giải thích rõ các từ. Nếu bạn dùng từ ‘deflation’ ‘thiểu phát’ trong một bài viết về thương mại, hãy thêm câu giải thích này cho độc giả :’ thiểu phát nghĩa là ngược lại với lạm phát, nghĩa là giá hàng hóa và dịch vụ bị tụt mạnh’. Trong sáng có nghĩa là dùng chữ ngắn và viết câu ngắn. Trong nhiều ngôn ngữ, cấu trúc Chủ ngữ động từ-tân ngữ là cách viết rõ ràng nhất cho một câu. Thí dụ: Cảnh sát bắt ba người đàn ông hôm thứ năm Chủ ngữ: Cảnh sát Động từ: Bắt Tân ngữ: Ba người đàn ông Thí dụ: Thủ tướng sẽ đi thăm Trung Quốc Chủ ngữ: Thủ tướng Động từ: Sẽ đi thăm Tân ngữ: Trung Quốc Hoàn thiện Bài viết của bạn không nên để thiếu bất cứ một yếu tố quan trọng nào. Không những bạn phải trả lời năm chữ W và một chữ H, bạn còn cần phải nói chuyện với các nguồn tin chính, xem xét các văn kiện chính yếu, đi thăm những nơi then chốt. Những yếu tố then chốt đó là gì tùy ở chỗ bài của bạn nói về gì. Thí dụ bạn viết một bài phóng sự về sự lây lan của bệnh AIDS tại Hà Nội. Nếu có một bác sĩ hàng đầu chuyên về đề tài này, bạn nên hỏi chuyện bác sĩ đó. Nếu có ai từng viết một bản nghiên cứu lớn về đề tài này, bạn nên đọc bản nghiên cứu đó. Nếu có một bệnh viện điều trị cho phần đông các bệnh nhân bệnh AIDS trong thành phố, bạn nên đến thăm bệnh viện./. ________________________________________ Cấu trúc cơ bản của bài viết Trong cuốn "Cẩm nang viết tin" do Quỹ Tưởng niệm Báo chí Đông Dương phát hành, Peter Eng và Jeff Hodson, đã phân tích kỹ cách thức viết bài - dù là tin hay phóng sự - để đạt tiêu chuẩn là truyền đạt đầy đủ mọi thông tin đến độc giả. Đương nhiên là còn phải làm cho bài viết hay và hấp dẫn người đọc từ đầu đến cuối, nhất là với các bài phóng sự. Tin thời sự và phóng sự Có hai loại tin cơ bản: tin thời sự, đôi khi còn gọi là tin sốt dẻo, tin đang diễn biến, và phóng sự, đôi khi còn gọi là tin nhẹ. Tin thời sự là về các sự kiện vừa xảy ra và cần thông báo ngay cho các độc giả. Có thể đây là một đám cháy lớn, một lời loan báo của chính phủ, một quyết định của tòa án, một người nổi tiếng vừa qua đời vì bệnh AIDS. Phóng sự không nhất thiết là nói về các diễn biến vừa xảy ra. Phóng sự không những nhằm mục đích thông tin cho độc giả biết, mà còn gợi cho độc giả phải suy nghĩ nhiều về một tình huống hay một vấn đề nào đó. Hoặc phóng sự chỉ để giải trí mà thôi. Tin thời sự tường thuật các biến chuyển, sự kiện, còn phóng sự giải thích rõ thêm. Hầu hết các phóng sự là về những điều gợi sự chú ý tự nhiên của con người. Có thể đó là về một trào lưu xã hội, chẳng hạn như sự lây lan của bệnh AIDS tại Hà Nội, hoặc thân thế một người nào đó, chẳng hạn một bác sĩ dẫn đầu công cuộc phòng chống bệnh AIDS tại Hà Nội. Cũng có thể những điều này là về tâm tính của một người nào đó, hay cảm nghĩ về một nơi chốn. Phóng sự đi sâu vào chi tiết hơn là các tin thời sự. Để viết một bài phóng sự, phóng viên có thể cần phải phỏng vấn và nghiên cứu trong nhiều ngày. Mở đề và thân bài Tất cả mọi bài viết đều có hai phần chính. Phần đầu là để giới thiệu, đôi khi gọi là mở đề. Phần còn lại gọi là thân bài. Hầu hết các bài viết là về một chủ đề chính. Cả phần mở đề lẫn thân bài đều nên theo sát chủ đề đó. Trong một bản tin thời sự, đoạn mở đề thông thường chỉ có một câu. Câu này cho chúng ta biết tin đó là về những gì, và chứa đựng những điểm quan trọng nhất. Mở đề hay cần hấp dẫn ngay được sự chú ý của độc giả và kích thích họ đọc tiếp phần còn lại. Thân bài chứa đựng các yếu tố giải thích cho phần mở đề. Gồm có các chi tiết, trích dẫn và bối cảnh đưa đến diễn biến được tường thuật. Tin tức quan trọng nhất đi đầu, tiếp đến là các tin kém quan trọng hơn. Sau đây là thí dụ về một bản tin thời sự hay. Hãy ghi nhận ngôn ngữ trong sáng, giản dị và cách sắp xếp hợp lý của các dữ kiện. Công nhân may mặc Campuchia đang khốn khổ PHNOM PENH, Cambodia (AP)- Tình trạng suy thoái kinh tế tại Hoa Kỳ làm cho ít nhất 12 xưởng may tại Campuchia phải tạm đóng cửa trong năm nay, Bộ trưởng Thương Mại Cham Prasidh thông báo như vậy vào ngày hôm qua. Có tới 3000 công nhân bị tạm nghỉ việc và có thể sẽ có thêm, nhiều người bị mất việc nếu tình hình không được cải thiện, ông nói. Thêm vào đó, hàng ngàn người khác phải giảm giờ làm, vì nhiều trong tổng số 200 xưởng may phải cắt bớt giờ làm thêm và chuyển giờ làm từ hai ca xuống còn một ca, đó là lời ông bộ trưởng này. ‘Các vấn đề kinh tế tại Hoa Kỳ khiến cho chúng tôi rất lo ngại về hoạt động của các xưởng may và việc làm của công nhân,' ông nói. Công nghiệp may mặc tại Campuchia sử dụng 200.000 công nhân, với lương trung bình là 40 USD/tháng. Trên 80% sản phẩm được xuất sang Hoa Kỳ để bán lẻ. Ông Bộ trưởng nói: Nay đã quá nửa năm mà Campuchia mới giao được không đầy 40% quota hàng may xuất khẩu của năm nay sang Hoa Kỳ, trong khi đó năm ngoái, toàn bộ quota hàng may xuất khẩu sang Hoa Kỳ đã được giao xong xuôi vào cuối tháng Sáu. Phóng sự có tính cách uyển chuyển hơn. Có nhiều cách viết. Phóng sự thường là những bài không cần gấp, vì vậy độc giả không cần phải biết ngay tin quan trọng nhất của bài viết. Mở đề có thể mô tả về một người hay một địa điểm nào đó, hoặc về các tin tức khác nhằm gợi sự tò mò của độc giả. Nhưng đến khoảng đoạn thứ 6 của bài thì bạn phải cho độc giả biết điểm chính của câu chuyện là gì. Sau đây là một thí dụ về một bài phóng sự hay. Hãy để ý rằng đầu bài, đoạn giữa và kết cục của câu chuyện đã được định trước và kết hợp lại với nhau. Đồng thời, bạn hãy để ý về cách dùng lời trích dẫn và cách mô tả. Tết đến cậu bé đánh giầy Việt Nam chẳng hề vui HANOI, Vietnam (AP)- Đinh Văn Tuấn, năm nay 16 tuổi, chưa hề nghe nói đến ngày Tết bao giờ. Những tiếng pháo nổ râm ran khắp Hà Nội chỉ làm cho em sợ hãi mà thôi vì thêm một ngày buồn tủi nữa sắp tới với mối bận tâm chính là làm sao kiếm đủ tiền mua cơm. Mới sáng sớm em đã đứng trước văn phòng của Associated Press, hai tay nắm chặt những song sắt cửa, chiếc đầu nhỏ bé của em cố lách vào giữa hai song sắt, để lộ khưôn mặt in hằn những nét van lơn đau khổ mà đáng lẽ không một đứa trẻ nào trên thế giới phải gánh chịu. Em mặc một bộ quần áo bẩn thỉu - bộ đồ duy nhất của em mua tại sạp bán đồ cũ - em chỉ muốn xin được đánh giầy. Thấp bé, gầy gò, Tuấn trông chỉ bằng đứa trẻ lên 9 hay 10, chỉ khác ở chỗ miệng em phì phèo điếu thuốc lá. Có ai hỏi gì, em trả lời bằng cách nhăn mặt nhìn xuống đất rồi hỏi lại xem người đó có muốn đánh giầy không. Hai chân em nhức nhối vì ngày ngày em phải lang thang khắp phố phường Hà Nội suốt 11 tiếng đồng hồ trong tiết trời mùa đông giá lạnh để tìm khách hàng. Trong ngày Tết này, em vừa được ăn có một chiếc bánh chưng của một phóng viên và chút nước mà những người bán hàng rong đã thương tình rót cho. ‘Hôm nay em có cái ăn, nhưng ngày mai có thể chẳng có gì,’ em nói. ‘Em hy vọng một ngày nào đó sẽ kiếm được nhiều tiền cho ba mẹ, mua một chiếc xe hơi, một căn nhà và vui hưởng cuộc đời cho đến ngày em chết.’ Tuấn là một trong đám các em tuổi vị thành niên tay xách chiếc hộp gỗ thô đựng đồ nghề đánh giầy luẩn quẩn quanh các nhà hàng, quán rượu, văn phòng công ty và các đại sứ quán nước ngoài. Các em tìm những người thuộc tầng lớp thương gia mới xuất hiện trong công cuộc cải cách kinh tế của Việt Nam, những người nay đã trút bỏ những đôi dép nhựa cố hữu để xỏ chân vào những đôi giày da mới. ‘Shoeshine, shoeshine,’ đó là tất cả vốn liếng Anh ngữ của các em. Tuấn là một trong nhiều em nhỏ đã rời bỏ gia đình ở những vùng thôn quê để lên Hà Nội kiếm sống. Các em sống suốt ngày ngoài đường, không có người lớn chăm sóc, chỉ bảo hay ngay cả mừng tuổi các em trong ngày Tết. Tuấn cùng với một cậu bạn, năm nay 15 tuổi, lên Hà Nội cách đây hai năm. Hai đứa cùng nhau lang thang trên đường phố. Trước tiên em bán mía, sau đó mua được chiếc hộp đánh giầy với giá khoảng 30 xu Mỹ. Tuấn nói em rất gần gũi với cha mẹ và cha mẹ em muốn em trở về nhà nhưng em không thể trở về vì gia đình em quá nghèo. Em không thể đánh giầy ở Hải Hưng được vì ở đấy ‘chẳng ai đi giầy.’ Em được đi học có hai năm, em không biết đọc biết viết. Em không cả biết vui chơi là gì, ngoại trừ thỉnh thoảng đá một quả bóng đơn sơ làm bằng rơm cuộn, vài miếng độn cao su và giây thun. Mỗi ngày Tuấn trả khoảng 5 xu Mỹ cho một chỗ ngủ cùng với 20 người khác ở một căn nhà trọ hai phòng, phần đông những người này cũng bán hàng rong. Nhà trọ không có nhà xí. Mỗi ngày Tuấn đi bộ mất một tiếng đồng hồ đến đường Trần Hưng Đạo và một tiếng để trở về mỗi tối. Ngày ngày cứ 6 giờ sáng em đã có mặt ngoài đường. Mỗi người khách trả cho em khoảng 11 xu Mỹ. Ngày nào may mắn em có được hai, ba người khách. Đời sống ngày một khó khăn hơn cho Tuấn vì có thêm nhiều trẻ đánh giầy trên đường phố. Đêm giao thừa, Tuấn chỉ có mỗi một khách là anh chàng phóng viên muốn phỏng vấn em. Gợi cho Tuấn nói chuyện là điều khó, em cảm thấy chẳng có gì đáng để nói. Em ngồi vắt vẻo trên quai chiếc hòm đồ nghề, hai má lấm vết bẩn, chân đi đôi dép nhựa rẻ tiền, hai bàn chân cáu bẩn bụi đường. Thỉnh thoảng, em ngẩng đầu nhìn quanh quất với vẻ hoang mang, mỗi khi có tràng pháo đâu đó nổ vang phố. Năm chữ W và một chữ H Tất cả mọi bài viết đều phải trình bày đầy đủ về các điễm then chốt. Những điểm này thường được gọi trong tiếng Anh là năm chữ W và một chữ H: Who (ai) - Trong tin này có những ai? What (chuyện gì): - Sự kiện quan trọng hay đáng lưu ý gì đã xảy ra? Where (ở đâu) - Tin này xảy ra ở đâu? When (khi nào) - Chuyện xảy ra vào lúc nào? Why (tại sao) - Tại sao lại xảy ra sự kiện đó? How (như thế nào) - Chuyện xảy ra như thế nào? Đây là các câu hỏi tất cả mọi người đều muốn hỏi khi họ muốn biết rõ thêm về một sự kiện nào đó vừa xảy ra. Một bài không thể được coi là đầy đủ nếu không ít nhất trả lời được năm chữ W và một chữ H. Ngay cả các phóng viên giàu kinh nghiệm cũng kiểm lại xem họ đã dùng đủ những chữ này hay chưa trước khi nộp bài. Trong các tin thời sự, các câu trả lời cho năm chữ W và một chữ H thường được đặt lên đầu. Hãy xem bài viết sau đây trên tờ báo tiếng Anh Bangkok Post: Đại hội thể thao người khuyết tật: Hàng trăm người tham gia thế vận hội tại Khu thể thao Hua Mark Đại hội thể thao người khuyết tật toàn quốc lần thứ 22 khai mạc hôm qua tại khu thể thao Hua Mark với hàng trăm vận động viên tham gia trong 17 bộ môn. Công chúa Siriwanvaree Mahidol, thay mặt cho cha là Hoàng Thái tử Maha Vajiralongkorn, đã chính thức khai mạc cuộc tranh tài. Trung tướng Pisal Wattanawongkiri, Chủ tịch Hiệp hội Thể thao Những Người Khuyết tật tại Thái Lan, tuyên bố: tài năng mà các vận động viên thể hiện tại đây sẽ có tính quyết định trong việc chọn vận động viên cho các đội tuyển quốc gia tham dự Thế vận hội những người khuyết tật trong hiệp hội ASEAN tại Malaysia và cuộc tranh tài FESPIC tại Hàn Quốc năm nay. Đoạn tin này cho thấy ai (các vận động viên khuyết tật, Công chúa Siriwanvaree Mahidol, Trung tướng Pisal Wattanawongkiri), sự kiện gì (khai mạc đại hội thể thao toàn quốc lần thứ 22 của các vận động viên khuyết tật), ở đâu (Khu thể thao Hua Mark tại Bangkok), khi nào (hôm qua). Tại sao và như thế nào không có ý nghĩa trong câu truyện. Sau đây là một tin nữa trên tờ Bangkok Post: Trat bị mất điện TRAT - Các trận mưa lớn đã làm mất điện trên khắp tỉnh vào đêm Chủ Nhật. Vụ mất điện xẩy ra từ 10 giờ tối Chủ nhật đến 5 giờ sáng hôm qua, do một vài bụi tre bị nước mưa chảy xối xả làm trốc gốc đổ trúng các đường dây điện cao thế tại Ban Thung Roi Roo, Quận Khao Saming. Vụ mất điện không gây ảnh hưởng mấy cho các doanh nghiệp trong tỉnh, ngoại trừ các trại nuôi tôm và những nơi dùng các hệ thống đông lạnh, ông Sunthorn Chansong, Quản lý của Cơ quan Điện lực tỉnh Trat, cho biết. Tin này đã giải đáp chữ sự kiện gì (mất điện), ở đâu (trên khắp tỉnh và Ban Thung Roi Roo), khi nào (đêm chủ nhật), tại sao (vì mưa lớn), như thế nào (các bụi tre đổ trúng đường dây điện cao áp), ai (gồm có những người sinh sống và chủ các doanh nghiệp trong tỉnh và viên quản lý cơ quan điện lực). Bây giờ hãy xem xét đến đoạn đầu của một bản tin trên tờ báo tiếng Campuchia ở Phnom Penh: Bộ Công vụ và Vận tải nằm trên đại lộ Norodom ở Sangkat Srah Chak, Khan Daun Penh, gần Wat Phnom, đã bị đổ sập, làm cho 7 người bị thương trong đó có ba người bị thương nặng. Theo lời ông Uk Chan, Quốc Vụ Khanh của Bộ Công vụ và Vận tải, tòa nhà này là nơi họp của Bộ Trưởng Khy Taing Lim và đã bị sập vào lúc 8:30 sáng hôm thứ sáu, 23 tháng 3, 2001. Tin này tiếp tục khoảng mấy trăm chữ nữa, nhưng không hề cho thấy ai đã bị thương. Công nhân viên? Người qua đường? Đàn ông? Đàn bà? Trẻ em? Tất cả những gì chúng ta biết nằm trong câu mở đề. Người viết tin đã dành nhiều thì giờ để mô tả tòa nhà dùng vào việc gì, xây đã bao lâu, và tự hỏi là nếu tòa nhà bị đổ sập trong khi đang có một cuộc họp diễn ra bên trong thì sẽ ra sao. Anh đã quên mất 7 nạn nhân và có vẻ chú ý hơn đến đến việc là đã không có viên chức quan trọng nào bị thương tích. Bây giờ hãy xem đến tin sau trên một tờ báo tiếng Anh của Việt Nam: Hai tay đua xe đạp đoạt áo vàng trong vòng đua Thái Lan Hai tay đua xe đạp, Hoàng Thị Thanh Tâm và Nguyễn Nam Cực, đã đoạt áo vàng trong vòng đua xe đạp Thái Lan. Hoàng Thị Thanh Tâm đoạt chiếc áo vàng đầu tiên trong giải thiếu niên. Trong khi đó, Nguyễn Nam Cực đoạt áo vàng trong giải quốc tế nam. Cùng tham gia trong vòng đua Thái Lan có 145 tay đua từ Thái Lan, Uzbekistan, Philíppin, Hong Kông, Malaysia, Việt Nam và Hàn Quốc. Các tay đua tham dự các giải thiếu niên nam, nữ và các cuộc đua quốc tế nam. Tên của vòng đua là gì? Đây có phải là một cuộc đua lớn hay không? Áo vàng là gì? cuộc đua kéo dài bao nhiêu cây số? Tổ chức khi nào, tại đâu ở Thái Lan, có giải thưởng không? Nếu bạn viết cho một tờ báo Việt Nam, liệu bạn có nên cho độc giả biết chút ít về hai tay đua người Việt không? Thân thế và tuổi tác của họ? Họ xuất thân từ vùng nào ở Việt Nam? Sau đó thì sao? Cũng quan trọng không kém năm chữ W và một chữ H là ‘Vì sao?’ Bạn cho độc giả biết tin tức, nhưng họ cũng muốn biết: tại sao họ lại phải để ý đến tin này? Tại sao họ lại phải đọc tin đó? Công việc của bạn không những là cho độc giả biết tin, mà còn là giải thích cho họ tầm quan trọng của tin đó nữa. Nhiều khi các phóng viên tường thuật về diễn biến mới nhất của một vấn đề chính trị phức tạp nhưng không giải thích về tầm quan trọng của sự kiện đó. Hoặc họ viết các thông tin chứa đầy những lời buộc tội lẫn nhau của các phe phái nhưng không giải thích tại sao cuộc tranh cãi đó quan trọng. Trong mọi tin, hãy tự hỏi: - Cái gì quan trọng ở đây, ngoài những lời lẽ và hành động? - Diễn biến này ảnh hưởng ra sao đến đời sống của người đọc? Nếu bạn không tìm ra câu trả lời về điểm tại sao các độc giả lại nên lưu ý đến tin này thì có lẽ tin đó không đáng tường thuật. Trong bản tin chúng ta đọc trước đây về việc các xưởng may ở Campuchia đóng cửa, đoạn thứ nhì đã trả lời câu hỏi ‘Vì sao?’: Có tới 3000 công nhân đã bị tạm nghỉ việc và có thể một số nữa cũng bị mất việc nếu tình hình không được cải thiện, ông nói. Toàn cảnh và bối cảnh Đừng quên rằng độc giả của bạn thường quan tâm đến các dữ kiện khác nữa để hiểu về biến chuyển sự kiện mới mà bạn tường thuật. Trong bài viết, bạn nên tóm lược toàn cảnh và bối cảnh của câu truyện. Toàn cảnh có nghĩa là tình hình chung hiện tại có liên quan đến diễn biến sự kiện mới này. Bối cảnh có nghĩa là những gì xảy ra trong quá khứ có liên quan đến diễn biến sự kiện này. Lấy thí dụ, nếu bạn viết về chính sách kinh tế mới của chính phủ, bạn nên bao gồm cả một đoạn giải thích rằng chính phủ đang tìm cách đưa mức tăng trưởng kinh tế trong nước ngang hàng với các nước khác tại Đông Nam Á (đó là toàn cảnh) và một đoạn nữa giải thích về chính sách kinh tế cũ của chính phủ (bối cảnh). Một bản tin trên tờ báo tiếng Anh Vietnam Investment Review của Việt Nam bàn về việc những người Việt từng sinh sống tại Đông Âu hồi hương có thể làm cho giá nhà đất tăng lên tại Hà Nội. Người viết bao gồm bối cảnh sau đây: Vào đầu thập niên 1990, một làn sóng công nhân người Việt từ Đông Đức cũ tràn về đã mua nhà đất tại Hà Nội và làm cho giá nhà tăng gấp đôi. Tuy nhiên, đến cuối thập niên 1990, do muốn nhanh chóng kiếm lời từ nhu cầu nhà cửa mới tăng của Hà nội, một loạt nhà mới được xây tràn lan cho người Việt hồi hương, người nước ngoài và người Hà Nội mới giàu lên làm cho cung vượt quá cầu. Hãy xem xét đến cách viết các đoạn đầu của bài viết sau đây, thuộc hãng tin AP, kết hợp một cách thiện nghệ điểm ‘thì sao?’ (Đoạn 1-2), bối cảnh (đoạn 1), toàn cảnh (đoạn 3-4). Trao đổi tiền tệ có nghĩa là một thỏa thuận vay ngoại tệ để chống đỡ cho đồng tiền trong nước. HONOLULU (AP) - Nhật Bản đã ký thoả thuận với Thái Lan, Hàn Quốc và Malaysia để cho các nước này nhanh chóng vay hàng tỷ USD nhằm chống đỡ cho đồng tiền của nước họ trong trường hợp các nước này gặp những sự cố như trong cuộc khủng hoảng tài chính tại châu Á năm 1997-1998. Các thoả thuận này sẽ cho Thái Lan vay tổng cộng 3 tỷ USD, Hàn Quốc hai tỷ, và Malaysia 1 tỷ với lãi xuất thấp, để chống đỡ cho đồng tiền của họ nếu các đồng tiền này bất ngờ bị sụt gíá trên các thị trường quốc tế. Các thỏa thuận trao đổi tiền tệ này là dấu hiệu đầu tiên cho thấy một mạng lưới bảo vệ an toàn tiền tệ trên khắp Châu Á bắt đầu được thành lập. Mạng lưới này được đề xuất lần đầu tiên cách đây hơn một năm. Các thỏa huận được thông báo hôm thứ tư giữa lúc nhiều thị trường chứng khoán và tiền tệ trên khắp vùng đang bị sụt gíá nghiêm trọng, một phần vì tình trạng kinh tế trì trệ chung trên toàn cầu, nhất là tại Nhật Bản và Hoa Kỳ./. ________________________________________ Các cách mở đề cho bài viết Có hai loại mở đề: mở đề trực tiếp và mở đề gián tiếp. Mở đề trực tiếp cho độc giả thấy ngay ý chính của câu chuyện-ngay trong câu đầu tiên. Mở đề gián tiếp thường bắt đầu với một đoạn kể lại một giai thoại nào đó, hay thí dụ về một người trong một tình huống đặc thù, hay mô tả về quang cảnh. Tất cả đều làm đậm nét thêm chủ đề chính của câu chuyện hoặc xác định xem câu chuyện sẽ diễn biến trong một bầu không khí như thế nào. Sau đó, người viết cho độc giả biết ý chính là gì. Phóng viên dùng loại mở đề nào tùy theo việc họ định viết tin thời sự hay phóng sự. Mở đề trực tiếp Mở đề trực tiếp dùng cho tin thời sự là hay nhất. Thông thường, loại mở đề này chứa đựng dữ kiện quan trọng nhất về những gì xẩy ra, chẳng hạn như điểm quan trọng nhất trong 5 chữ W và chữ H. Mở đề hay nhất là lối dùng Chủ ngữ-động từ-tân ngữ. Trong tiếng Anh, một đoạn mở đề cho tin thời sự không nên dài quá 25 chữ. Câu này cần phải trong sáng và gọn gàng. Hãy xem đoạn mở đề này trên tờ Vientiane Times (Thời báo Vien Chăn) tại Lào: "Chính phủ Nhật Bản đã đồng ý tài trợ cho dự án xây dựng đường nông thôn thuộc tỉnh Houaphan nằm trong chương trình thanh toán cây thuốc phiện." Đoạn mở đề cho thấy Who (ai) (chính phủ Nhật Bản), What (việc gì) (đồng ý tài trợ cho việc xây dựng đường nông thôn), Where (ở đâu) (tỉnh Houaphan), Why (tại sao) (để thanh toán cây thuốc phiện) Đoạn mở đề sau đây trên tờ Bangkok Post (Bưu điện Bangkok): "Sở Bưu chính và Viễn thông hôm qua đã từ chối cấp giấy phép cho công ty World Star TV phát hình trên 36 kênh sử dụng kỹ thuật số." Đoạn mở đề cho thấy Who (Sở Bưu chính và Viễn thông và công ty World Star TV), What (Từ chối cấp giấy phép cho phát hình) và When (hôm qua). Mở đề gián tiếp Mở đề gián tiếp dùng cho phóng sự rất hay. Người viết thường bắt đầu với một thí dụ hấp dẫn hay một giai thoại về một người hay diễn biến để minh họa cho phần chính câu chuyện. Làm như vậy sẽ lôi cuốn người đọc vào câu chuyện. Nhưng nếu dùng mở đề gián tiếp, phóng viên cần phải đi tới ý chính của câu chuyện trong vài đoạn đầu, nếu không, độc giả sẽ cảm thấy hoang mang không hiểu phóng viên muốn nói gì và tại sao họ lại phải đọc bài viết đó. Tất nhiên, có thể mở đầu bài phóng sự một cách trực tiếp với ý chính thay vì đưa ra thí dụ, giai thoại hay tả cảnh. Nhưng thường cách này không hữu hiệu vì không rõ ràng và không giúp cho người đọc dễ dàng tự đặt mình vào câu chuyện. Về chuyện một phụ nữ nói vừa tìm được đứa con thất lạc, nhật báo The Nation (Dân tộc) của Thái Lan chọn lối mở đề gián tiếp: "Huad Suaeng, 31 tuổi, đã không nhận ra bé gái gầy gò bẩn thỉu mà bà thấy đang ăn xin trên phố Phuket hồi tuần trước. Nhưng có một cái gì đó thôi thúc bà cho em đồng xu 10 baht. Đứa trẻ nhìn bà chăm chăm mà không để ý gì đến tiền. ‘Mẹ?’ em bé gái hỏi khẽ, nước mắt lăn dài trên khuôn mặt lấm lem. Chỉ một từ đó thôi - và chỉ một trong cả triệu lần gặp gỡ tình cờ - đã chấm dứt ba năm li biệt bi thảm từng làm tan nát hai cuộc đời. ‘Khi chúng tôi tới nơi, hai mẹ con vẫn còn ôm nhau khóc nức nở’ viên cảnh sát được bà Huad gọi tới đã kể lại. Bé Kesorn Manpook, năm nay lên bảy, đã bị một băng đảng Campuchia bắt cóc tại nhà một người thân ở Khon Kaen. Bà Huad đau khổ đi tìm con khắp nơi nhưng rồi đã phải bỏ cuộc và không còn hy vọng gặp lại con gái nữa." Người viết đã bắt đầu bằng một cuộc gặp bất ngờ ngoài đường, tiếp đấy đi vào đề - cuộc tìm kiếm đằng đẵng của người mẹ. Nếu bạn viết câu chuyện bằng cách mở đề trực tiếp thì có thể câu chuyện sẽ bắt đầu như thế này: "Một phụ nữ suốt ba năm ròng đi tìm đứa con gái thất lạc đã tìm thấy con bà hồi tuần trước khi em đang ăn xin bên lề đường Phuket." Nhưng phần hấp dẫn của câu chuyện sẽ giảm hẳn đi. Một cách thông thường để bắt đầu một bài về một khuynh hướng xã hội, tai họa hay điều gì đó gây ảnh hưởng đến nhiều người là mô tả một đoạn ngắn về một trong những người đó. Điều quan trọng là cần phải biết những gì thuộc về đoạn mở đầu. Điều cũng quan trọng không kém là phải biết những gì không thuộc về đoạn mở đầu. Tờ Phnom Penh Post đăng tải một bài báo về các gia dình nghèo lưu lạc đến tỉnh Ratakiri của Campuchia để làm việc trong những mỏ đá quý đầy nguy hiểm. Bài viết bắt đầu bằng cách mô tả về một người đi tìm đá quý: "Ở độ sâu 15 mét dưới lòng đất trong khe hầm nhỏ hẹp, điều Puy sợ nhất là ánh lửa leo lắt của cây nến anh cầm trong tay sẽ bị tắt đi, và anh sẽ bị nhấn chìm trong bóng tối dầy đặc." Một cách thông thường khác để bắt đầu một bài phóng sự là tả cảnh. "CHIANGMAI, Thái Lan -- Tại năm cửa ô của khu thành cổ ở Chiang Mai, người dân tụ tập để dự một buổi lễ cổ truyền gọi là Inthakhin. Các vị sư Phật Giáo trong những chiếc áo cà sa vàng nghệ cất cao lời cầu nguyện trong khi dân chúng dâng hương hoa và đèn nến để cầu mưa và xin một mùa bội thu. Tuy nhiên, tiếng còi xe inh ỏi và tiếng máy xe đang bị tắc đường quanh các cửa ô này đã át hẳn tiếng cầu kinh và khói xe từ các ống xả xe hơi, xe gắn máy làm chẳng còn ai ngửi thấy mùi hương hoa thơm ngát nữa." Có các loại mở đề theo kiểu nói chuyện làm cho độc giả phải suy nghĩ và thu hút được sự chú ý của họ. Thí dụ, đoạn mở đầu của một bài báo nữa trên tờ The Nation: "Hãy tưởng tượng đến một Bangkok mà không có cột điện và các đường dây điện thoại chằng chịt. Nếu không có ai đệ đơn chống đối, sự tưởng tượng trên có thể biến thành sự thật nhờ sáng kiến của Cơ quan hành chính thành phố Bangkok (BMA). BMA có thể đã cấp giấy phép cho công ty xây dựng Mỹ Pro-Dive để xây các đường ngầm chôn những đường dây điện và dây điện thoại xấu xí xuống dưới đất. Kế hoạch này là một phần của BMA nhằm giữ cho chân trời thành phố được thoáng, sạch, tăng thêm vẻ đẹp cho thành phố." Đừng ‘chôn vùi’ đoạn mở đề Khi viết tin thời sự, nhiều phóng viên quên đặt điểm chính hay khía cạnh chính của câu chuyện lên phần đầu. Chẳng hạn, họ có thể bắt đầu tin về một cuộc họp với tên tuổi những người tham dự thay vì về những gì diễn ra trong cuộc họp. Nói một cách khác. Họ ‘chôn’ điểm chính vào sâu trong bài. Hãy xem tin này của một tờ báo tiếng Anh tại Lào: "Người đứng đầu văn phòng nông nghiệp và trồng rừng tỉnh Borikhamsay, Buonkham Phommachuk, cho biết nông dân trong tỉnh đã bắt đầu gặt lúa vụ mùa mưa vào tháng Mười. Tính đến nay, việc gặt hái đã hoàn tất trên 19.530 ha (80 phần trăm) của tổng diện tích 24.792 ha." Có thể viết lại như thế này: "Một viên chức chính phủ cho biết nông dân trong tỉnh Borikhamsay đã gặt xong gần 80% vụ lúa mùa mưa. Theo ông Buonkham Phommachuk, Giám đốc Sở nông nghiệp và trồng rừng tỉnh Borikhamsay, khoảng 19.530 ha trong tổng số 24.792 ha đã được gặt xong." Đoạn sau khiến cho phần mở đề câu chuyện dễ đọc hơn vì không dùng tên và chức vụ dài dòng của viên chức chính phủ. Đoạn này chú trọng hơn đến tin chính - mùa gặt - thay vào viên chức, nguồn tin của câu chuyện. Đoạn này cũng chú trọng đến những điễm cụ thể (80% đã được gặt xong) thay vào vấn đề chung chung (việc gặt hái đã bắt đầu). Hãy xem cách mở đầu tin sau đây đăng trên một tờ báo tiếng Campuchia. Từ ‘dây thắt ngang lưng’ chỉ một sợi dây nhiều người Campuchia thường quấn ngang lưng để phòng thân. "'Ôi, Battambang người yêu tôi hỡi!' Đây là bài hát đã nổi tiếng lẫy lừng trong các thập niên 1960-70 nhờ tiếng hát của ông Sin Sisamuth. Từ thời đại Sangkum Reastr Niyum đến hiện tại, ai mà không muốn trở thành tỉnh trưởng tỉnh Battambang? Có cảnh sát viên, nhân viên quân cảnh hay hải quan nào mà lại không muốn kiếm một chỗ làm ở Battambang? Bởi vì Battambang là tỉnh có cửa gõ kinh tế lớn nhất sau Phnompenh và thành phố Kompong Cham, cũng như tỉnh Kompong Som. Trong số những người có ước muốn đó, đa số không được toại nguyện, và những ai toại nguyện cần phải có dây thắt ngang lưng, nói chung, họ cần phải có đôla để đút lót cho các ‘đàn anh’ mới có được cơ hội đó. Nhưng giờ đây, cuộc sống ở Battambang không phải dễ như trước đây bởi Battambang cũng đang đầy rẫy những sự bất ổn như Phnompenh, nơi hàng ngày xảy ra những vụ mất cắp, cướp bóc và bắn nhau, nhất là những loại tội phạm khó trấn áp, đó là các băng đảng ‘anh chị’ con ông cháu cha thuộc các viên chức bộ và tỉnh. Tin của phóng viên báo tại Battambang ghi nhận, trong đêm 31/7, khoảng 10 giờ đêm, vũ trường Bopha Tip đã bị ném một qủa lựu đạn. Lựu đạn lăn từ trên nóc nhà xuống và phát nổ làm một cảnh sát viên bị thiệt mạng, năm cảnh sát viên khác bị thương và năm người gần đó cũng bị thương." Tin ở đây là vụ nổ và người bị thương vong. Nhưng bài viết đã đi lòng vòng mãi mới tới chi tiết này sau một đoạn dài mô tả về thành phố. Viết như sau đây hay hơn: "Một cảnh sát viên đã bị thiệt mạng và 10 người khác bị thương trong một vụ ném lựu đạn vào một hộp đêm ở tỉnh Battambang đêm 31/7." Sau đây là một thí dụ nữa về tin chính bị chôn vùi trong bài, đăng trên một tờ báo tiếng Anh tại Myanmar: "YANGON- Lễ quyên góp lần thứ tư để gây quỹ xây chùa Thabyinnyu đã được tổ chức tại Dhammaythaka Sarthintaik thuộc phường 5 trong khu Mayangon sáng nay, có Bí thư thứ nhất của Hội đồng Quốc gia Hòa bình và Phát triển, Trung tướng Khin Nuynt tham dự. Phu nhân của Bí thư thứ nhất-Trung tướng Khin Nuynt, nữ tiến sĩ Khin Win Shwe cũng tham dự buổi lễ, ngoài ra còn có Bộ trưởng công nghiệp 1 U Aung Thaung, Bộ trưởng hầm mỏ Chuẩn Tướng Ohn Myint, Bộ Trưởng Thông Tin Thiếu Tướng Kyi Aung, Bộ Trưởng Tiến bộ tại Vùng Biên giới và Các vấn dề Phát Triển dân tộc Đại Tá Thein Nuynt, Bộ Trưởng Vận tải, Thiếu Tướng Hla Myint Swe, Bộ Trưởng Xã hội, Cứu trợ và Định cư, Chuẩn Tướng Pyi Sone, Bộ Trưởng Điện lực Thiếu Tướng Tin Htut, Bộ Trưởng Thể thao Chuẩn Tướng Sein Win, Bộ Trưởng Y tế Thiếu Tướng Ket Sein, Bộ Trưởng Tôn giáo Thiếu Tướng Sein Htwa, Chủ tịch ủy Ban Phát Triển thành phố Yangon, Thị Trưởng U Ko Lay, Các viên chức thuộc Văn phòng Hội đồng Quốc gia Hòa bình và Phát triển, Các Hội đồng Hoà bình và Phát triển quận huyện và những người đến chúc mừng. Bí Thư ủy Ban hành động Thứ trưởng Nông nghiệp và Thủy lợi Chuẩn Tướng Khin Maung báo cáo cho Bí thư thứ nhất Trung Tướng Khin Nuynt về tiến độ của công trình xây dựng chùa; và Chủ tịch Tiểu ban Tài chính, Thứ Trưởng Bộ Vận tải đường sắt Thura U Thaung Lwin báo cáo về các khoản tiền quyên góp và chi phí xây dựng chùa." Sau trên 200 từ và danh sách 17 tên và chức vụ dài dòng chúng ta đến được tin chính: "Bí thư thứ nhất Trung Tướng Khin Nuynt và các bộ trưởng đã nhận được các khoản quyên góp lên đến 17.5 triệu Kyat" Một câu mở đầu hay hơn sẽ viết như sau: "Vị tướng hàng đầu Khin Nuynt và các viên chức đã nhận được 17.5 triệu Kyat tiền quyên góp để xây một ngôi chùa mới tại khu Mayagon vào hôm qua." Có thể bạn cảm thấy phải liệt kê đủ tên các viên chức cao cấp tham dự. Nếu đúng như vậy, bạn nên liệt kê sau khi đã tường thuật tin. Đừng nhồi nhét quá nhiều vào đoạn mở đầu Điều quan trọng là cần phải biết những gì thuộc về đoạn mở đầu. Điều cũng quan trọng không kém là phải biết những gì không thuộc về đoạn mở đầu. Đừng nhồi nhét quá nhiều ý hoặc các chi tiết không quan trọng lắm vào đoạn mở đầu, có thể nói đến sau đó trong bài. Vài cách mở đề Muốn biết xem mở đề như thế nào, hãy tự hỏi: - Ai làm gì cho ai? - Câu chuyện này thực sự là về gì? - Tại sao lại viết về câu chuyện này? - Điểm đáng lưu ý nhất của diễn biến đó là gì? - Độc giả muốn biết những vấn đề gì nhất về câu chuyện - Điều gì trong sự kiện này ảnh hửơng nhất đến độc giả? - Nếu bạn viết về một bài diễn văn, hãy tự hỏi: ai nói gì với ai? - Nếu bạn viết về một cuộc họp, hãy tự hỏi: đã có hành động gì? Phóng viên không cần phải đưa tất cả 5 chữ W và chữ H vào đoạn mở đầu; một vài trong số những chữ này có thể để xuống đoạn thứ nhì hay thứ ba. Hãy xem đoạn mở đầu sau trên một tờ báo tiếng Anh của Thái Lan về vấn đề ngoại hối. Đây là một thỏa thuận mượn ngoại tệ của nước ngoài để ổn định đồng tiền trong nước. "Thái Lan và Nhật Bản sẽ ký kết một thỏa thuận sơ bộ về một tài khoản trị giá 3 tỷ USD (135 triệu Baht) trong khuôn khổ hiệp định trao đổi tiền tệ khi hai bộ trưởng tài chính gập gỡ tại Honolulu bên lề cuộc họp của Ngân hàng Phát triển châu Á vào tuần tới." Việc thỏa thuận sẽ được các bộ trưởng ký kết tại Honolulu trong cuộc họp của Ngân hàng có quan trọng lắm không? Tin chính có phải là riêng về thoả thuận hay không? Mục đích của thoả thuận là gì? Thông tấn xã AP đưa tin này một cách rõ ràng và vắn tắt: "Thái Lan và Nhật Bản đã đạt được thoả thuận tổng quát về một tài khoản trao đổi tiền tệ trị giá 3 tỷ USD để ổn định đồng Baht." Có gì khác ở đây? Một đoạn mở đề hay không những có thông tin mà còn hấp dẫn nữa. Mở đề không những chỉ chứa đựng tin quan trọng nhất, mà còn, nếu được, cho độc giả thấy tại sao diễn biến này không giống với các diễn biến khác. Có phải tất cả mọi tai nạn đâm xe đều giống nhau? Không. Hãy suy nghĩ đến điểm: tai nạn bạn sắp viết khác với các tai nạn khác như thế nào? Đưa điểm đó vào đoạn mở đầu. Thay vì viết: "Một chiếc xe buýt chở hành khách đã bị lật ngay bên ngoài Rangoon trong một trận mưa lớn hôm qua, khiến cho ba người bị thiệt mạng." Hãy nghĩ xem có nên viết: "Một chiếc xe buýt chở hành khách đã bị lật ngay bên ngoài Rangoon trong một trận mưa lớn hôm qua, khiến cho ba phụ nữ có tuổi bị thiệt mạng. Ba người này lúc đó đang trên đường về nhà sau khi dự đám tang một người thân." Viết đoạn mở đề không dễ như thể theo sát từng bước một công thức. Ai (Who) không nhất thiết phải luôn luôn đi theo sát “vấn đề gì” (What). Điều này tùy thuộc vào diễn biến xẩy ra. Nếu đó là một tai nạn xe hơi và bốn người đã bị thương, đoạn mở đề có thể là: "Bốn người đã bị thiệt mạng hôm qua khi một chiếc xe hơi bị trôi tuột khỏi một đoạn đường ngập nước trong thành phố Hồ Chí Minh." Nếu tai nạn xẩy ra vì lụt lội, đoạn mở đề có thể là: "Mưa lớn và lũ đã cuốn trôi một chiếc xe hơi khỏi một con đường trong thành phố Hồ Chí Minh hôm qua, khiến cho bốn người bị thiệt mạng." Nếu có một viên chức hàng đầu trong xe, đoạn mở đề sẽ chú trọng đến chữ Who (ai): "Thứ trưởng tài chính, ông XXX, đã bị thiệt mạng trong một tai nạn xe hơi tại thành phố Hồ Chí Minh hôm qua." Nếu địa điểm xẩy ra tai nạn khác thường, bạn nên chú trọng đến Where (ở đâu): "Một chiếc xe hơi đâm vào một ngôi chùa nổi tiếng tại thành phố Hồ Chí Minh hôm qua sau khi người lái xe bị lạc tay lái." Bạn phải tự nghĩ xem khía cạnh nào của diễn biến là quan trọng nhất. Chọn ‘góc cạnh’ Đôi khi không có cách duy nhất nào được coi là đúng để bắt đầu một câu chuyện. Có thể có nhiều điểm cùng đáng lưu ý, hay nhiều ‘góc cạnh’ có thể chọn cho câu chuyện. Thí dụ, bạn tham dự một cuộc họp báo của bộ trưởng tài chính. Nếu ông đọc một bài diễn văn loan báo một chính sách quan trọng nào đó, tất nhiên bạn bắt đầu câu chuyện ở điểm đó. Nhưng lần này, ông không nói điều gì đặc biệt nổi bật hay mới mẻ. Bạn có thể chọn viết về nhiều khiá cạnh khác nhau mà ông đã nói tới. Bạn có thể bắt đầu với sự lạc quan của ông về đà tăng trưởng GDP cho năm tới, hoặc các nhận xét của ông về kiểm soát lạm phát, hoặc về giao thương với Trung Quốc. Bất cứ góc cạnh nào vừa kể cũng có thể làm cho câu chuyện hay. Hoặc nếu viết về dịch sốt rét bùng phát tại biên giới Thái Lan-Myanmar, bạn có thể viết từ quan điểm của nạn nhân bệnh sốt rét, hay của các bác sĩ và nhân viên cứu trợ đang tìm cách chặn đứng đà lây lan của dịch bệnh, hoặc của các nhà khoa học đang nghiên cứu về căn bệnh để tìm một phương thuốc chữa trị sốt rét hữu hiệu hơn Khi bạn đang tìm cách quyết định nên mở đầu với góc cạnh nào, một trong các câu hỏi bạn phải tự hỏi là: Ai thực sự là độc giả của báo mình? Họ có phải là các độc giả thuộc loại đại chúng? Các độc giả học thức? Chuyên gia? Người nước ngoài? Hãy chọn góc cạnh đáng lưu ý nhất và đáng nói nhất cho những độc giả đặc biệt của bạn. ("Cẩm nang viết tin" của Peter Eng và Jeff Hodson) Tìm nguồn tin và ý tưởng để viết bài Phóng viên có thể tìm ý tưởng bằng cách thường xuyên liên lạc với các cơ quan thông tin của chính phủ hay các bộ ngành. Một số cơ quan công bố lịch trình hoạt động trong ngày. Thông cáo báo chí có thể là điểm khởi đầu để viết các tin hay. Mốt số tin do các tổ chức phi chính phủ hay các tổ chức quốc tế như Liên Hiệp Quốc đưa ra, những thông cáo khác do các doanh nghiệp, trường học, v.v. cung cấp. Các chính phủ và tổ chức khác cũng thường xuyên gửi thông cáo, tài liệu và các bản báo cáo. Các phóng viên giỏi biết tính trước. Nên tìm hiểu thật kỹ càng để hiểu biết về các đề tài hay cơ cấu tổ chức mà bạn viết bài. Cần phải tìm cách để biết sự kiện nào sẽ xảy ra tiếp theo. Hãy chuẩn bị sẵn sàng các thông tin dữ liệu trước khi khi quốc hội thông qua một đạo luật mới về đầu tư, hay khi ngân hàng trung ương loan báo cắt giảm lãi suất một lần nữa. Phóng viên cũng có thể lấy ý tưởng bằng cách đọc các báo khác, nghe radio và xem truyền hình. Hãy để ý đến các câu hỏi mà các phương tiện truyền thông khác chưa giải đáp. Hãy tìm một khía cạnh mới cho câu chuyện. Một số phóng viên đọc các tạp chí định kỳ về kỹ thuật để tìm hiểu về các tiến triển trong lĩnh vực họ quan tâm để viết tin. Một phóng viên viết về môi trường có thể đọc tờ Watershed, một tập san chuyên về các vấn đề môi trường tại Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan và Việt Nam. Hãy tự trau dồi kiến thức càng nhiều càng tốt về các vấn đề mà phóng viên đó phụ trách. Khi học đựơc điều gì mới, phóng viên cũng có thể chia sẻ với độc giả. Tại Campuchia, nhiều phóng viên đọc bản tin hằng tháng của Quốc Vương Norodom Sihanouk. Trong bản tin, Quốc Vương cho biết ý kiến của ngài về nhiều vấn đề, chẳng hạn như các phiên tòa xử Khmer đỏ hay các vấn đề của nông dân nghèo. Các ý kiến này đôi khi là tài liệu tốt để viết bài. Phóng viên cũng có thể tìm đựơc ý viết bài bằng cách nói chuyện với người khác - tại nhà, ngoài chợ hay trong các buổi tiệc tùng. Người ta nói chuyện về những gì? Các ý kiến và những mối quan tâm của họ có thể là nền tảng để viết bài. Bên cạnh đó, cũng có thể tìm ra câu chuyện thông qua sự quan sát. Trên đường đi làm, phóng viên nên để ý xem có tòa nhà nào mới, trông có vẻ hay hay, đang bắt đầu được xây. Hãy gọi điện thọai cho cơ quan cấp giấy phép xây dựng của thành phố để hỏi thêm. Có thể chúng ta sẽ biết được đó là một viện bảo tàng hay một rạp chiếu phim mới. Đó là chuyện mà nhiều người trong thành phố muốn đọc. Có nhiều nguồn tin, nhưng phải là nguồn tin tốt Qua những người khác, phóng viên có thể tìm ý để viết bài. Nhưng điều quan trọng là các nguồn tin đó phải tốt. Phải chắc chắn là chúng ta có các nguồn tin chính xác và khách quan hoặc các tin trung lập. Liệu những tin họ cung cấp cho bạn trước đây có đúng hay không? Những người khác có tin tưởng vào các nguồn tin đó không? Liệu họ có ở vào địa vị để biết về những điều họ nói đến không? Họ có lý do gì để nói dối bạn không? Phóng viên cũng cần phải có các nguồn tin chuyên môn về một số vấn đề nào đó, kể cả các chuyên gia kinh tế. Nếu viết về một tin kinh tế mà không hiểu các từ chuyên môn, phóng viên có thể điện thoại hỏi họ. Một số những nguồn tin cho các phóng viên: - Thông cáo báo chí - Các cơ quan chính phủ - Cảnh sát và bệnh viện - Các tổ chức quốc tế - Các nhà ngoại giao - Các tổ chức phi chính phủ. - Các doanh nghiệp và hiệp hội ngành nghề - Trường học - Thư thông tin, tạp chí, nhật báo, Internet - Các bản tin địa phương và quốc tế trên TV, radio - Người dân ngoài chợ Để gây dựng các nguồn tin tốt, cần phải nói chuyện với mọi người thường xuyên, bằng cách gặp trực tiếp hay qua điện thọai. Khi họ đã biết bạn rồi, họ sẽ tin bạn. Và bạn cũng sẽ biết có tin được họ hay không. Một số phóng viên thường làm quen và giao thiệp với các viên chức cấp trung tại các cơ quan họ quan tâm để viết bài. Đây là những người thường nắm được những gì đang xảy ra. Các thư ký cũng có thể là những nguồn tin tốt vì họ biết các viên chức làm gì. Họ cũng có thể dàn xếp để bạn phỏng vấn các viên chức đó. Phóng viên giỏi viết bài dựa vào tin tức do nhiều nguồn tin cung cấp. Khi một nguồn tin cho biết một thông tin nào đó, hãy kiểm tra lại với những nguồn tin khác để chắc chắn rằng tin đó đúng. Hoặc phóng viên nên yêu cầu những nguồn tin khác nhận xét hay bình luận để có thể viết bài một cách hoàn hảo hơn. Không nên chỉ trích riêng lời các viên chức chính phủ. Hãy nói chuyện với các chuyên gia, chẳng hạn như với các nhân viên thuộc các tổ chức phi chính phủ hay các giáo sư đại học. Hãy nói chuyện với những người dân thường mà các sự kiện đó ảnh hưởng tới họ. Ngoài ra, cần thường xuyên liên lạc với các nguồn tin riêng để biết những gì đang xảy ra. Giữ một danh sách nguồn tin Lưu giữ một danh sách các nguồn tin được sắp xếp gọn gàng nơi bàn giấy của bạn ở phòng tin là điều hết sức quan trọng. Luôn luôn xin danh thiếp của người cung cấp tin cho bạn. Xếp danh thiếp này vào một chiếc hộp trên bàn của bạn. Cùng lúc, bạn nên giữ sẵn một cuốn niên giám điện thoại và các sổ ghi số điện thọai của chính phủ, các doanh nghiệp và các tổ chức phi chính phủ. Thường thường bạn phải gọi điện ngay lập tức cho một người nào đó. Bạn không có đủ thì giờ để đi tìm tên người đó ở những chỗ khác. Sử dụng lời trích dẫn hiệu quả Những lời trích dẫn cũng làm cho câu chuyện thêm đa dạng và tăng nhịp độ câu chuyện. Người đọc không chỉ đọc hết dòng nọ sang dòng kia về thông tin trong câu chuyện. Một câu chuyện không có lời trích dẫn rất nhàm chán. Khi nào nên trích, khi nào không Chỉ nên dùng những lời trích dẫn có khả năng tóm tắt hay về một tình huống nào đó, chứa đựng những cảm giác hoặc hình ảnh mạnh, hoặc cho thấy tính tình của một người nào đó. Đây là lời một ngư dân Campuchia được trích trên tờ Phnompenh Post, tóm tắt cách nhìn đời giản dị của ông."Tôi biết làm hai việc trong đời: đánh bắt cá và ăn cá. Cha tôi và các con tôi cũng vậy." Bộ trưởng nội vụ Thái Lan, được trích trên tờ Bangkok Post, nói với băng đảng mafia địa phương rằng ông sẽ tiếp tục diệt trừ tội ác, ma túy và cờ bạc: "Bây giờ, hãy nghe tôi cảnh cáo đây: tôi sẽ làm cho Bangkok và các tỉnh lân cận trở nên sạch sẽ. Vì vậy những ai làm bậy hãy sửa sai, và đừng bảo rằng tôi đã không cảnh báo." Lời trích dẫn này cho thấy quyết tâm của vị bộ trưởng đó mạnh đến đâu. Sau đây là lời của một người Mỹ đã từng tham gia chiến tranh Việt Nam, nói về cuộc gặp gỡ sau này tại vùng nông thôn Việt Nam với một người đã từng đối đầu bên kia chiến tuyến. Lời trích dẫn này được đăng trong một bài của hãng thông tấn AP, đưa độc giả vào ngay quang cảnh tại chỗ và những xúc động của người trong cuộc: "Lúc đó, ông ta chồm qua chiếc xe đạp của tôi, kéo tay tôi và ôm chầm lấy tôi, tựa như một người cha ôm con. Cử chỉ đó thật nồng ấm, tôi cảm nhận được hơi ấm đó. Trong 5 phút đồng hồ, ông đã làm tôi mất hết tự chủ." Nhiều phóng viên chỉ đơn giản đưa vào bài của mình hết lời trích dẫn này đến lời trích dẫn khác. Họ thường làm thế khi viết về những bản tuyên bố, những bài diễn văn hoặc họp báo. Đó là phong cách báo chí lười biếng và phong cách đó khiến câu chuyện khó hiểu và chán phèo. Đặt các lời trích dẫn hay lên gần đầu bài viết để lôi cuốn độc giả đọc tiếp câu chuyện. Bạn cũng có thể đặt những lời trích hay ở cuối bài, làm như vậy sẽ tạo được ấn tượng mạnh cho người đọc. Khi dùng một lời trích để bổ sung cho đoạn mở đầu, bạn nên chắc chắn rằng lời trích đó sẽ thêm vào bài một dữ kiện mới mẻ. Đừng dùng những lời trích dẫn chỉ nhắc lại cùng một dữ kiện đã nói đến trong đoạn mở đầu (hay ở chỗ khác trong bài) như trong bài viết sau: PHNOMPENH, Campuchia - Hôm qua Campuchia loan báo đã loại trừ được bệnh bại liệt ở trẻ em, trở thành quốc gia cuối cùng tại Tây Thái Bình Dương tiêu diệt được căn bệnh này. Thủ tướng Hun Sen nói ông hãnh diện để "loan báo cho toàn thế giới biết rằng lần đầu tiên trong lịch sử Campuchia, bệnh bại liệt trẻ em đã được loại trừ trong nước." Đừng dùng những lời trích nhàm chán, khó hiểu hay lặp lại những gì đã rõ ràng quá rồi. Trong những trường hợp như vậy, chỉ nên dùng lời của bạn để viết lại là đủ. Nhiều phóng viên dùng lời trích dẫn chỉ vì họ có sẵn trong sổ tay. Họ muốn chứng tỏ cho độc giả thấy rằng họ đã phỏng vấn các nguồn tin của câu chuyện. Tránh làm như vậy. Hãy xem xét các thí dụ sau đây cho thấy cách dùng các câu trích rất dở đăng trên nhiều ấn phẩm. Sau đây là trích lời một bộ trưởng của Việt Nam: "Chế biến gạo, hoa màu, cà phê và trà cũng như gỗ và các lâm sản khác sẽ được coi là một ngành công nghiệp sử dụng nhiều lao động hứa hẹn nhất." Đây là cách nói khó hiểu mà các nhân viên quan chức thường hay dùng. Bạn nên dùng lời của mình để viết lại một cách rõ ràng và dễ hiểu - nhưng trước tiên bạn phải tìm hiểu xem bộ trưởng này muốn nói gì. Một lời trích từ một viên chức Liên Hiệp Quốc tại Phnom Penh: "Tôi rất hy vọng sẽ tăng cường hợp tác và viện trợ giữa Chính phủ Hoàng gia Campuchia và Quỹ Môi trường Thế giới." Câu đó rất khô khan và mơ hồ. Câu sau đây chỉ là dữ kiện về bối cảnh, không phải là những lời nên trích dẫn: "Giá của mỗi lần dùng thức ăn nhanh là 40-50 baht, so với 7 USD tại Singapore và 12 USD tại Hoa Kỳ." Tệ hơn nữa, tin này lại được gán cho một nguồn tin vô danh. Qua kinh nghiệm, bạn có thể tự biết khi nào nên trích và khi nào không. Đừng bắt đầu bằng một lời trích dẫn. Nói chung, không nên bắt đầu bài viết bằng một lời trích dẫn bởi vì nếu bạn làm như vậy, độc giả có thể bị lẫn lộn. Có thể họ không biết rằng ai đó nói hay câu chuyện trong bài là gì. Sau đây là đoạn mở đầu của một bài viết đăng trên một nhật báo tiếng Anh tại Lào: “Điều làm cho tôi khó chịu là một số các báo nước ngoài luôn luôn tìm cách chỉ trích Lào mà không đếm xỉa gì đến sự thật, họ chỉ viết theo những điều tưởng tượng mà thôi,” Tỉnh trưởng Champasak, ông Oneneua Phommachanh, nói trong buổi khai mạc một khóa học về báo chí tại Pakse, vào buổi sáng mà một số băng đảng ăn cướp len lỏi vào Lào qua đèo Vangtao-Chongmek tại biên giới Thái-Lào. Mãi đến cuối câu dài dằng dặc này chúng ta mới biết được rằng lời tuyên bố của tỉnh trưởng này có liên quan tới băng đảng ăn cướp tại biên giới. Dù vậy, chúng ta cũng vẫn không biết rõ đã xảy ra những gì. Những ‘sự thật’ nào, những ‘tưởng tượng’ nào? Lời trích được rõ ràng hơn nếu bạn giải thích trước toàn cảnh của các câu trích dẫn. Viết lại câu trích trên sẽ như thế này: "Tỉnh trưởng Champasak Onenueua Phommachanh hôm qua đã chỉ trích các phương tiện truyền thông nước ngoài đưa tin về một vụ tấn công vào một đồn biên giới ở Nam Lào. Vị tỉnh trưởng này nói các phóng viên nước ngoài tả sự kiện đó như là một vụ tấn công của phiến quân nhắm vào chính phủ, nhưng ông nhất mực cho rằng đó chỉ là một vụ cướp bóc mà thôi. ‘Điều đó làm cho tôi khó chịu,' ông nói." Ai nói? Nếu bạn có những lời trích dẫn của nhiều người khác nhau, đừng để chồng chất những lời này cùng một chỗ. Người đọc sẽ bị lẫn lộn không biết ai nói gì. Trước tiên, bạn nên giới thiệu lời người vừa nói để độc giả biết rằng lời kế tiếp là của người thứ hai. Sai: ‘Tôi không hài lòng với ngân sách mới vì nó sẽ làm hại đến người nghèo.’ Tỉnh trưởng nói. ‘Ngân sách này chung cuộc sẽ buộc chính phủ phải tăng thuế’ Chủ tịch Thượng Viện nói. Đúng: ‘Tôi không hài lòng với ngân sách mới vì nó sẽ làm hại đến người nghèo.’ Tỉnh trưởng nói. Còn Chủ tịch Thượng Viện thì cho rằng ‘ngân sách này chung cuộc sẽ buộc chính phủ phải tăng thuế’. ‘Nói’ là đủ rồi Trong hầu hết mọi trường hợp, dùng những lời trích dẫn với từ ‘nói’. Đây là một từ đơn giản, rõ ràng và trung lập. Đừng ngại rằng bạn lập lại từ ‘nói’ nhiều lần quá; độc giả không để ý đến điều này. Những từ như ‘nhận rằng’, ‘tuyên bố’, ‘khẳng định’, v.v. mang nhiều ý nghĩa khác nhau. Chẳng hạn, khi bạn nói có ai đó "thừa nhận rằng" có nghĩa là bạn tỏ ý nghi ngờ về những gì người này nói. Đừng thay đổi lời trích dẫn! Các dấu ngoặc đánh dấu lời trích dẫn có nghĩa là tất cả những gì ở giữa là nguyên văn lời nguồn tin nói. Đừng bao giờ thay đổi lời trích dẫn, cho dù bạn muốn làm cho những lời này rõ nghĩa hơn. (Tuy nhiên, bạn vẫn có thể cắt bỏ những chữ ‘ậm ờ’ và những tiếng vô nghĩa người ta thường dùng trong văn nói. Có một số phóng viên còn tin rằng, sửa văn phạm của người nói cũng được). Nếu bạn dùng lời trích dẫn, hãy dùng nguyên văn. Nếu không, chỉ nên dùng một phần lời nói đó. Hoặc viết lại ý của lời nói bằng chính lời của bạn và không dùng các dấu ngoặc. Đừng trích lời mà không lưu ý đến toàn cảnh Có nghĩa là bạn cho độc giả biết chính xác nguồn tin muốn nói gì khi họ nói như vậy. Trong cuộc trả lời phỏng vấn với bạn, nguồn tin có thể thêm những lời giải thích để câu bạn trích dẫn rõ nghĩa thêm. Hoặc họ có thể nói rộng thêm về vấn đề đó, hoặc họ chỉ nói như vậy là để nói đùa mà thôi. Bạn phải cho độc giả biết toàn cảnh của câu nói. Thí dụ, bạn phỏng vấn một cầu thủ bóng đá. Anh ta nói về các cầu thủ trên 35 tuổi, và nói: ‘Tôi giỏi nhất’. Bạn có thể trích lời anh. Nhưng bạn phải nói rõ với độc giả về toàn thể ý nghĩa của câu nói. Anh ta nói về khả năng chơi bóng của anh chứ không phải là về điều gì khác. Anh so sánh chính mình với các cầu thủ trên 35 tuổi khác, không phải với mọi cầu thủ. Để ý đến một loạt những lời trích dẫn liền nhau Nếu những lời trích dẫn được sử dụng hợp lý, chúng sẽ làm cho bài của bạn mạnh mẽ hơn. Song rất nhiều phóng viên chỉ đơn giản đưa vào bài của mình hết lời trích dẫn này đến lời trích dẫn khác. Họ thường làm thế khi viết về những bản tuyên bố, những bài diễn văn hoặc họp báo. Đó là phong cách báo chí lười biếng và phong cách đó khiến câu chuyện khó hiểu và chán phèo. Bạn cần biết cách dẫn dắt độc giả hiểu được câu trích nào là quan trọng và trong bối cảnh như thế nào. ("Cẩm nang viết tin" của Peter Eng và Jeff Hodson) ________________________________________ Đề tài câu chuyện - Biến khó thành dễ Thông thường, người viết sẽ phải phát triển những ý tưởng có thể viết thành bài đuợc từ những bối cảnh cụ thể, điều kiện cụ thế và từ môi trường xung quanh khi thấy những ý tưởng này là quan trọng đối với đọc giả của ấn phẩm. Ví dụ, sau vụ tấn công khủng bố tòa tháp đôi ở New York năm 2001 thì du lịch bị ảnh hưởng nặng nề, an ninh thay đổi và được thắt chặt. Nền kinh tế cũng thay đổi dẫn đến nhu cầu và ưu tiên đi du lịch của người dân bị giảm hoạc ngưng lại. Các ấn phẩm như tờ Condé Naxt Traveler ra đăng loạt bài về các điều kiện du lich trong nước và quốc tể sau ngày 11/9/2001... (Để viết bài này, phóng viên của tờ tạp chí này đã mất nhiều thời gian để tiến hành dự án, phát phiếu điều tra thu thập phân tích thông tin, và tốn khá nhiều thời gian. Tuy nhiên, có nhiều ý tưởng chúng ta có thể nghĩ ra và viết chẳng mấy khó khăn, và cũng không yêu cầu thời gian dài để hoàn thành. Đã bao giờ bạn đang lái xe đi đến sở làm, đến trường học và để tâm quan sát một chút những người xung quanh, thế giới xung quanh hoặc những gì đang diễn ra chưa? Cả khi bạn đến những nơi mới nữa, bạn có để ý không? Bạn thấy gì? Có thú vị không? Liệu cái đó có thú vị hấp dẫn người khác không? Và bạn có nghĩ những quan sát đó là ý tưởng cho bài viết của bạn không? Các câu hỏi như: Hôm nay mình gặp ai mới quen không? Người đó làm nghề gì? Rồi gần đây những người quen của mình có mua gì mới, khác lạ và rất đặc biệt đối với cuộc sống của mình không? Bạn làm gì thời gian gần đây? Có vui không? Có thông tin không? Có ý nghĩa quan trọng gì không? Bạn học được gì từ những kinh nghiệm đó? Liệu có ai cũng quan tâm đến vấn đề như vậy không? Tất cả những câu hỏi trên, nếu bạn trả lời 'Có' sẽ có thể dẫn đến một đề tài, câu chuyện khá hay đấy. Tìm hiều ý tưởng cho bài viết có thể chỉ đơn giản vậy thôi. Đọc thêm: - Viết Feature - không khó nếu biết cách - Tìm câu chuyện ở đâu? - Lấy tin ở đâu? Một vài chủ đề trên thực tế sẽ tự gợi cho người viết tầm quan trọng để biến chúng thành bài viết. Còn lại nhiều chủ để khác đều là từ sự trải nghiệm và con mắt quan sát, đôi tai biết lắng nghe của người viết là bạn, để biến chúng thành bài viết có thể đọc được. Người viết bài cần phải để ý đến chi tiết và những điều diễn ra trong cuộc sống hàng ngày. Giáo sư Margaret Davidson cho rằng 'có óc quan sát và luôn quan sát là điểm khác biệt chính giữa người viết tốt và người viết nhàng nhàng/trung bình, đặc biệt là trong việc tìm kiếm y tưởng bài viết...' Tìm ý tưởng bài viết cũng liên quan đến sự tò mò. Hãy hỏi “Tại sao? Như thế nào? “ thật nhiều. Hãy nghĩ về việc bạn làm gì đó mỗi ngày, đã làm gì không bình thường ngày hôm qua, hay thậm chí chỉ đơn giản là hỏi mình sẽ đi đâu kỳ nghỉ này, cuối tuần này. Như thế, biết đâu bạn sẽ viết được bài về nơi đi nghỉ hấp dẫn cũng nên. Sau khi nghĩ ra đề tài, các bạn cũng nên tìm tại liệu, các bài báo đã có thể viết để tránh trùng lặp, hoặc tìm góc cạnh nào đó mới lạ. Bạn đã tìm được đề tài rồi, hãy bắt tay vào viết, và nên để ý đến một số đặc điểm cơ bản cho một bài viết. Sau đây là 8 đặc điểm cơ bản về một ý tưởng cho bài viết: 1. Sự lôi cuốn: Bài viết phải thu hút người đọc, đáp ứng nhu cầu của bạn đọc. 2. Số liệu: Một bài viết tốt cần có những thông tin nhất định, hoạc số liệu, về chủ đề đó có ích lợi cho nguời đọc. 3. Có nhân vật và tính cách: Các số liệu trong bài cần được củng cố, hỗ trợ thêm bởi nhân vật. Một câu chuyện mà đưa tới cho bạn đọc một người 'không bình thường' hoặc có tính cách 'khác người cùng các số liệu và sự lôi cuốn thì câu chuyện đó sẽ mạnh hơn, thuyết phục hơn. 4. Góc cạnh: Góc nhìn đúng hoặc chủ đề đúng sẽ giúp bài viết và đề tài đó liên kết với nhau tốt hơn. 5. Có hành động: Liệu bạn có thể biến câu chuyện đó sống động được không? Nó sẽ sống động nếu trong đó chứa đựng một số họat động. Nói đơn giản - mọi người cần làm gì đó trong câu chuyện của bạn. 6. Chi tiết đắt và phổ biến: "Đắt", "độc" nhưng cần có tính phổ thông. Tức là góc nhìn của câu chuyện phải đắt, khác biệt nhưng cùng lúc vẫn có sức hấp dẫn rộng rãi. 7. Có tầm quan trọng: Tính kịp thời, gần gũi thân thuộc, có ảnh hưởng chủ đạo, có tính liên quan, tất cả sẽ tạo nên tầm quan trọng cho bài viết của bạn 8. Nuôi dưỡng nghị lực, năng lượng: Câu chuyện của bạn sẽ khuấy động người đọc giống như khi còn là ý tưởng nó đã thúc giục bạn viết. Bạn phải có sự nhiệt huyết, nhiệt tâm và sự chân thành. (Minh Thùy) Những vấn đề đặc biệt trong phỏng vấn KHÓ HẸN ĐƯỢC PHỎNG VẤN: Bạn muốn phỏng vấn một "ông cốp" hay một cô nàng nổi tiếng, trước hết hãy nhìn vào uy tín của mình. Bạn có được biết đến như một phóng viên thật thà, chăm chỉ, cởi mở, tác nghiệp vì lợi ích cộng đồng hay không? Uy tín của bạn, cũng giống như uy tín của cơ quan truyền thông nơi bạn làm việc thường đi trước bạn. Vì vậy, hãy xây dựng cho một mình uy tín nghề nghiệp. Khi đã vượt qua điều khúc mắc về uy tín và danh tiếng này, bước tiếp theo là: - Thể hiện lòng nhiệt tình về bài viết của mình. - Kiên trì. “Nếu cửa trước bị khóa, thử cửa sau xem sao. Nếu cửa sau cũng bị khóa, hãy thử cửa sổ!” Đối với những nhân vật nổi tiếng trong giới giải trí, cửa trước chính là những đại diện công chúng (PR) của họ. Cửa sau là các hiệp hội mà họ tham gia hay các ông bầu. Cửa sổ chính là bạn bè, đối tác làm ăn, họ hàng của họ. Nhiều phóng viên thích gọi điện cho mẹ của các nhân vật nổi tiếng, vì các bà mẹ thường muốn nói về con mình. Đôi khi, các nhân vật nổi tiếng đồng ý trả lời phỏng vấn chỉ để biết xem mẹ mình đã nói về mình như thế nào. - Lạc quan. Chưa thử đề nghị phỏng vấn mà bạn đã nghĩ là mình có thể thất bại là một suy nghĩ rất tiêu cực. - Viết thư cho nguồn tin nói về nội dung bạn muốn phỏng vấn. Có thể gửi bằng email, hoặc cách nào đó tùy bạn sáng tạo, miễn là đến được tay nguồn tin. - Gửi cho họ vài câu khen ngợi, đưa ra những câu hỏi cho họ thỏa sức thể hiện cái tôi. - Gọi cho nguồn tin mà bạn định phỏng vấn để kiểm tra lại thông tin bạn có từ các nguồn khác. Khi phóng viên Lisa McCormack ở Washington gọi cho ngôi sao Marshal Coyne để kiểm tra lại một câu mà anh đã từng nói với người khác, Marshal Coyne hét lên trong điện thoại: “Cô là người phóng viên quỷ tha ma bắt đầu tiên gọi cho tôi để kiểm tra độ chính xác câu tôi đã từng nói. Tôi thích cô rồi đấy!” Đây là bước đầy hứa hẹn để bạn có thể có được phỏng vấn. Đọc thêm: - 10 kỹ năng phỏng vấn - Phỏng vấn cho báo hình - Những nguyên tắc cơ bản của phỏng vấn - Vượt khó khi phỏng vấn - Hãy tìm cách tiếp cận nguồn tin của bạn một cách không chính thức. Đó có thể sau buổi nói chuyện với công chúng, ở cuộc họp báo, trong một buổi gặp gỡ tiệc tùng xã giao, trên đường chạy dạo bộ. Một cuộc nói chuyện vu vơ có thể khiến họ cởi mở hơn với bạn. - Hãy tập trung vào chủ đề mà bạn biết nguồn tin sẽ thích nói và thích chia sẻ. - Nói lời khen nịnh xã giao: “Biết là anh/chị bận. Người bận thường là những người thú vị nhất và quan trọng nhất… Nếu không tôi làm phiền với anh/chị làm gì…” HỎI NHỮNG CÂU NHẠY CẢM: Những câu hỏi này có thể khiến cho nguồn tin xấu hổ, hoặc thể hiện sự chỉ trích liên quan tới công việc hay hoạt động chung của họ, hoặc câu hỏi riêng tư liên quan đến một sự kiện đáng buồn/đáng xấu hổ trong cuộc đời của họ. Thường thì các phóng viên điều tra không viết bài dựa trên những gì một chính trị gia hoặc thương nhân trả lời trong cuộc phỏng vấn của họ. Họ sẽ phải làm “bài tập” ở nhà: nghiên cứu tài liệu và phỏng vấn những người khác, có bằng chứng để “vặn vẹo” khi nguồn tin muốn khẳng định, từ chối, giải thích, và nếu có thể, đưa ra thông tin mới. Những phóng viên kinh nghiệm tránh tranh cãi, hay buộc tội trong cơn tức giận, hay tỏ ra không thiện cảm. Với những câu hỏi riêng tư: Chỉ nên hỏi những câu hỏi này nếu chúng phục vụ cho một phần bài viết. Nên có lý do phù hợp cho câu hỏi. Hãy giải thích vì sao bạn hỏi vậy: vì lợi ích của cộng đồng, để giáo dục…chứ không phải để khai thác và chỉ trích vấn đề khó khăn khúc mắc của nguồn tin. Ai cũng có những khó khăn khúc mắc của riêng mình. Nếu bạn đủ sức thuyết phục, họ sẽ kể cho bạn nhiều hơn bạn tưởng. Tránh ép buộc. Hãy để nguồn tin tự do chọn lựa những chi tiết họ muốn kể. Hãy tiếp cận các lĩnh vực nhạy cảm một cách gián tiếp. Nếu bạn muốn hỏi về kinh nghiệm của một người dùng ma tuý, hay nói về những gì bạn biết xảy ra với những người khác. Hãy lắng nghe những tín hiệu gợi mở từ phía nguồn tin. Đôi khi, họ muốn kể chuyện về bản thân họ, nhưng họ không chắc là bạn có quan tâm hay không. Còn bạn, lúc đó lại ngại hỏi. Tốt nhất, bạn nên chủ động hỏi, vì họ biết đâu sẽ nói chi tiết thú vị cho bài viết mà bạn bỏ qua vì không nghe hoặc không để ý. HÃY CHÍNH XÁC: Những phóng viên mới phỏng vấn thường rất lo lắng về nhiều chuyện: thiết lập quan hệ thế nào, tránh câu hỏi ngốc nghếch thế nào, nên đôi khi đãng trí quên những chi tiết nhỏ. Do đó kết quả là thiếu chính xác: tên sai, hiểu nhầm, thông số kỹ thuật sai, câu mà nguồn tin nói đôi khi bị dẫn sai. - Để giải quyết, bạn hãy kiểm tra lại tên, địa chỉ, tuổi, chức danh của nguồn tin. “Tôi muốn kiểm tra lại…” Bạn cũng cần kiểm tra lại những điểm chính. Hãy nhắc lại những thông tin quan trọng mà bạn có được trong cuộc phỏng vấn để chắc chắn rằng bạn hiểu đúng. - Những câu nói. Trừ phi bạn chắc chắn về độ chính xác, còn nếu không tốt nhất hãy đọc lại để nguồn tin xác nhận là bạn đã ghi nhận đúng. - Hãy đưa ra bối cảnh. Những bình luận của nguồn tin có thể bị hiểu sai vì phóng viên không hiểu bối cảnh (thậm chí tồi tệ hơn nữa là bỏ qua). Bạn dẫn lời nói của một siêu sao nói rằng: Tôi ghét mẹ tôi. Thực tế, cô ấy nói rằng: “Mẹ và tôi có mối quan hệ yêu – ghét bình thường như tất cả các bà mẹ và con cái khác. Có lúc mẹ tôi cố chỉ huy tôi hoặc uốn nắn những sai sót trong tính cách của tôi, những lúc này tôi ghét mẹ tôi. Nhưng cũng có lúc tôi yêu mẹ tôi. Đó là khi mẹ làm bánh và gửi cho tôi với lời nhắn: Mẹ yêu con vì con đặc biệt. - Hãy kiểm tra chéo. Đôi khi, bạn đưa tin sai vì nguồn tin nói sai. Hãy kiểm tra lại với một nguồn tin khác nếu bạn thấy nghi ngờ. - Bạn có ý nghĩ rằng ý nghĩ của mình là đúng. Bạn kết luận trước khi bạn đặt câu hỏi và nghe họ giải thích. Khi núi lửa St. Helen ở Washington phun trào năm 1980, rất đông phóng viên tường thuật ngọn núi ở bang Oregon. Một biên tập viên ở New York đã giải thích rằng: “Đây là một trong những điều mà mọi người đều biết, nên phóng viên chả buồn kiểm tra lại.” Thực tế cho tháy, những suy nghĩ của họ không phải lúc nào cũng đúng và sai sót là điều không tránh khỏi. Khổng Thanh Loan (Dịch từ Metzler, K - 1997, Creative Interviewing: The writer's guilde to gathering information by asking questions, 3rd edition; USA: Allyn & Bacon) ________________________________________ Những chức năng của tít và cách viết tít hay Thứ năm, 03 Tháng 8 2006 09:39 minhlq Giảng viên Fabienne Gérault thuộc Đại học Báo chí Lille, Pháp, nêu lên sáu chức năng chủ yếu của tít: - Thu hút sự chú ý vào trang giấy; - Cung cấp thông tin chính trong một cái liếc mắt; - Giúp độc giả lựa chọn bài; - Khiến độc giả muốn đọc; - Tổ chức trang; - Sắp xếp thông tin. Các loại tít: - Tít phụ: thường đóng vai trò định vị sự việc: chỉ rõ thời gian và địa điểm hoặc đưa ra miền thông tin. Đôi khi chỉ rút lại thành một từ. - Tít: trình bày cỡ to, chứa đựng những từ khóa. - Tít nhỏ: bổ xung thông tin cho tít (như thế nào, tại sao). - Tóm tắt: liệt kê những nội dung quan trọng được xử lý trong bài báo hoặc trong chùm bài. Một tít hay cần phải đáp ứng được những tiêu chí như sau: - Sáng sủa, dễ hiểu: dùng từ đơn giản, cụ thể, không viết tắt. - Ngắn, mạnh, trực tiếp: loại bỏ những chi tiết phụ, rườm rà. Đi thẳng vào vấn đề chính, dùng từ mạnh, liên quan đến bài, không dùng tính từ, trạng từ, dùng câu thể chủ động, khẳng định. Có thể bỏ qua động từ. Tránh dùng chấm than, vì nó không thay thế được những từ mạnh. - Hạn chế dùng dấu chấm câu, trừ dấu hai chấm. - Không dùng câu hỏi. - Chính xác, trung thực. Không thay thế nội dung bằng hình thức. Không nói quá. - Thích hợp, độc đáo: một tít chỉ được dùng cho một bài báo. Tít là riêng biệt. - Phù hợp với thể loại: tít phải phù hợp với bài báo, với giọng điệu của nó, với phong cách, với thể loại báo chí. Dùng trích dẫn đối với thể loại phỏng vấn, điều mắt thấy tai nghe với thể loại phóng sự hay công thức với xã luận. Tít có tính thông tin: - Trả lời phần nào cho các câu hỏi đặt ra (chủ yếu là ai, cái gì). - Loại bỏ những câu rườm rà, những từ không cần thiết, những thông tin bổ sung. - Dựa vào những tít khác, nhất là tít lớn. - Có hai cách: chủ ngữ-động từ-bổ ngữ hoặc câu không động từ. Mỗi một cách đều có cái hay riêng. Kiểu đầu chỉ rõ hành động. Kiểu thứ hai cô đọng, nhấn mạnh từ khóa. Tít gợi: Tít gợi không đưa ra thông tin chính của bài báo, nhưng nêu ý nghĩa chung của nó bằng cách kích thích người ta đọc bài báo. Chúng ta thường thấy kiểu tít này trong các tạp chí. Khi thông điệp chính đã được xác định, chúng ta sẽ tìm một hình thức khơi gợi, một câu ngắn gọn. Có vô số cách để viết tin gợi: dùng từ gây sốc, từ đa nghĩa, câu gợi trí tò mò, một điều khó tin, một chuyện buồn cười, một mẫu nhân cách hóa, lối chơi chữ, một câu nói quen thuộc được sửa đi, một công thức, một câu ngạn ngữ… Dùng hỗn hợp hai loại tít sẽ càng hiệu quả: vừa dùng tít lớn có tính thông tin, vừa dùng tít có tính gợi. Làm thế nào để thành công? Chọn ra vấn đề chính trong thông điệp cốt lõi: một tít hay là phần cốt yếu trong thông điệp này. Khi đã viết xong bài báo, cần đặt câu hỏi: mình cần nói điều gì với độc giả? Trước hay sau khi viết bài? Có những khi chúng ta tìm ra ngay được tít trước khi viết bài. Nhưng thông thường phải viết xong bài mới đến công đoạn tìm tít. ________________________________________ Mở đầu và kết bài ra sao Không ít bài nêu lên một chủ đề gây chú ý nhưng phần mở đầu quá tầm thường, đồng nghĩa với khả năng mất một số bạn đọc hoặc khiến họ có ấn tượng không hay. Trong khi đó, có nhiều trường hợp phóng viên viết được phần mở đầu rất tốt, cách dẫn giải câu chuyện cũng rất logic nhưng đến phần kết lại hụt hẫng, thậm chí cụt. Nhiều người cho rằng ai viết văn hay thì làm báo giỏi. Điều này chưa chắc nếu phong cách viết văn được "bê" nguyên xi vào trong báo. Nhiều nhà văn quen với kiểu tả tình tả cảnh, trong khi báo chí đòi hỏi đề cập trực tiếp vào vấn đề. Nhưng nếu nhà báo chỉ thuần túy phát hiện thông tin giỏi mà không biết đặt vấn đề, không biết dẫn dắt người đọc đi đến hết câu chuyện thì cũng không đạt được mục đích của mình. Mở đầu hay không phải chuyện đơn giản nhưng ít ra nó còn được chú ý nhiều, chứ phần kết thì nhiều khi bị coi nhẹ. Thực ra, mở đầu và kết bài đều có ý nghĩa lớn. Mở bài tốt giúp cho người đọc thấy quan tâm hơn đến bài vào và tiếp tục tìm hiểu nó, một câu kết hay sẽ khiến độc giả có cảm tưởng về một bài viết "hoàn thiện". Giảng viên Fabienne Gérault thuộc Đại học Báo chí Lille của Pháp đưa ra một số gợi ý sau: Mở đầu Đây không phải là một đoạn mở đầu dài dòng giới thiệu sự việc, nhân vật, hay vấn đề, mà là ngược lại. "Catch phrase": nó phải tóm được độc giả! Đây là một trong những đoạn khó viết nhất trong một bài báo. Những không phải bao giờ phóng viên cũng có cảm hứng khi đặt bút viết. Chính vì thế phải đặt ra câu hỏi: làm thế nào thu hút được người đọc? Làm thế nào để đưa ra "cú đấm quyết định" cho bài báo của mình? Đanh thép, cô đọng, nhịp nhàng, đó nhất thiết phải là một câu ngắn. Các từ ngữ đi thẳng vào vấn đề, sao cho độc giả hiểu ngay chủ đề của bài báo. Mở đầu phải độc lập với các tít, sapô và viết một cách tự do. Đây là một mẹo viết thu hút sự quan tâm chú ý của độc giả. Đây là sản phẩm của trí tưởng tượng sáng tạo của mỗi người. Sau đây là một số cách viết phổ biến: - một bức ảnh: định vị sự việc bằng một miêu tả. Độc giả cần được "nhìn thấy". - một trích dẫn: thích hợp khi một hoặc nhiều người được phỏng vấn. - một câu chuyện: một giai thoại, miễn là có ý nghĩa. Độc giả rất thích. - một công thức quen thuộc: có liên quan đến chủ đề. - đổi hướng công thức: thay đổi một từ và dùng một câu nổi tiếng. - một hình ảnh: hình ảnh này sẽ là biểu tượng của bài. - một châm ngôn: có thể tự nghĩ ra hoặc lấy trong dân gian. - một nghịch lý: đề cập tới chủ đề bằng cách không ai ngờ tới. - một điều kỳ cục: gợi sự tò mò bằng một hình ảnh, một sự việc bất bình thường hoặc lạ. - một khẳng định: phải có ý nghĩa hoặc bất ngờ. - một câu hỏi: không nên lạm dụng và đưa ngay ra câu trả lời. - một sự tương tự: liên tưởng tới một hình ảnh hoặc kỷ niệm của độc giả. - một sự mỉa mai, một câu khác thường, một câu chơi chữ… Trong một tờ báo cần có những mở đầu khác nhau. Nhà báo cần đổi mới. Với loại bài tin tức dạng hàng ngày thì chỉ cần đưa ra sự việc và thông điệp chủ yếu có tính thời sự. Kết bài Làm thế nào để độc giả có ấn tượng tốt về bài báo? Phần kết của bài không phải là: - nơi chúng ta vội vã lướt qua những gì chưa nói trong bài. - một bài học đạo đức (không nên thêm mắm muối vào bài báo). - một kết luận của bài văn nghị luận có tính tóm tắt hay tổng hợp. - một lời chào: đừng viết "phần tiếp theo ở số báo sau…". Một bài báo là một tác phẩm hoàn chỉnh. Không nhất thiết phải có kết luận đối với các bài mang tính thông tin thuần túy, các phỏng vấn (trừ phi chọn được câu hỏi cuối cùng thật hay). Ngược lại, tường thuật và bình luận bắt buộc phải có kết. Yêu cầu cũng giống như với phần mở đầu. Mạnh mẽ, dứt khoát, kết luận phải dùng câu ngắn, hình tượng, độc đáo. Nó đem lại cảm tưởng cuối cùng. Thông thường, trước phần kết có hai hoặc ba câu, cũng ngắn, chuẩn bị cho "kết luận của kết luận". Đôi khi chỉ cần một hay hai chữ là đủ. Kết bài giúp cho người biên tập: - mở ra góc độ mà anh ta đã đóng lại tối đa ở ngay đầu bài báo. Vì vậy nó gợi sự quan tâm, tò mò, đặt câu hỏi và mở ra triển vọng. - đóng góc độ lại, bằng cách quay lại với thông điệp cốt lõi (khóa cái khóa lại). Một mẹo hay: câu cuối cùng dùng lại các từ của tít hoặc ít nhất là một số từ./. Biên tập viên là ai? Thứ năm, 08 Tháng 6 2006 12:40 minhlq Nhưng dù tên gọi là gì đi nữa, biên tập (copy editing) thường được định nghĩa hạn hẹp trong các việc sửa lỗi ngữ pháp, chính tả, cắt chỗ này một tí, thêm vào chỗ kia một tí, hoặc viết lại một số đoạn nào đó cho rõ ràng, với tinh thần trách nhiệm cao. Thực tế, có thể coi công việc này như là "hàng phòng thủ" cuối cùng để ngăn chặn việc đưa tin không chính xác, khó hiểu và những rắc rối. Với những ai đang làm biên tập viên, xin cùng chia sẻ một số ý kiến dưới đây mà có thể phần nào giúp cho công việc của chúng ta suôn sẻ hơn. Mỗi biên tập viên phải đặt mình vào vai trò của 3 người khác nhau: 1. Người tiêu dùng 2. Kiến trúc sư 3. Thợ cơ khí Người tiêu dùng: Trước hết hay đọc toàn bộ bài viết và đặt mình vào vị trí của một độc giả bình thường. Ở giai đoạn này, đừng tiến hành bất kỳ thay đổi lớn nào. Thực ra rất ít người cưỡng lại được điều này bởi "méo mó nghề nghiệp," nhưng nếu tránh được sự cám dỗ của việc sửa chi tiết thì bạn có thể có cái nhìn xa hơn - tức là cái nhìn của độc giả: Đây có phải là tin mà tôi muốn đọc không? Nó có đủ hấp dẫn để tôi đọc tiếp không? Tôi có hiểu hết không? Nó có chứa đựng nhiều thuật ngữ cần phải giải thích không? Tôi có biết ngay lập tức tại sao bài báo này lại xuất hiện trên báo không? Một độc giả thông minh muốn được thấy những gì họ muốn chứ không muốn nghe những lời rao giảng. Liệu bài viết này có sa vào tình huống đó không? Nếu bạn thấy không hài lòng với bất kỳ câu hỏi nào trong số những câu hỏi trên đây thì nên lưu ý lại bằng cách viết ra giấy. Kiến trúc sư: Có thể lúc này bạn rất muốn cầm lấy cái búa hoặc cái rìu để đẽo gọt nhưng trước hết hãy tìm xem có những sai sót cơ bản nào vế toàn bộ thiết kế hay không. Lao ngay vào sửa những lỗi nhỏ có thể dẫn đến kết cục là mất thời gian vì có khả năng toàn bộ bài viết phải "đại tu" hoàn toàn. Đây là lúc phải đảm bảo không có lỗ hổng lớn nào, đảm bảo rằng 6 trụ cột đều được đặt đúng chỗ: Ai, Cái gì, Khi nào, Ở đâu, Tại sao và Như thế nào. Nếu thiếu những thông tin tối quan trọng này thì hãy lưu ý ở bên lề. Tiếp đó, hãy nghiên cứu thật kỹ cấu trúc và cách tổ chức bài viết. Bắt đầu bằng "lead" hoặc "intro," phần tạo nên giọng điệu và cách giải quyết cho toàn bộ bài viết. Có thể người viết nên theo cách đi từ cửa hậu chẳng hạn, có cách nói gián tiếp hơn vì thông tin hơi nhàm chán hoặc vụn vặt. Hoặc có thể nên theo cách trực tiếp hơn, thẳng hơn. Có thể một thông tin hoặc một câu trích dẫn quan trọng bị chôn vùi tận trang 2 và nên được đưa lên trên. Hãy dành một chút thời gian để góm tắt cấu trúc cơ bản của một bài viết: - Tóm lược lead - Thông tin hỗ trợ - Thông tin bổ sung - Thông tin bối cảnh - Các chi tiết bổ sung nếu cần thiết Và đâu đó trong phần trên của bài, nếu không rõ ràng ngay ở đầu, cần có một đoạn thông tin để trả lời câu hỏi quan trọng: "Vậy thì sao?" Một điểm yếu khác mà kiến trúc sư cần lưu ý là liệu đoạn lead/intro có được bổ trợ bằng một thông tin xác đáng và lời trích dẫn hay không. Nhiều khi thông tin trong đoạn văn đầu tiên bị bỏ trơ trọi và chẳng hề được hỗ trợ tuy bài viết có thể dài đến 800 chữ hoặc hơn. Cuối cùng, hãy tự đặt câu hỏi cho mình: "Cấu trúc này đã cân bằng chưa? Trong bài có đại diện của tất cả các bên hoặc bài này có thiên về bên nào không?" Và phải kiểm tra kỹ để đảm bảo bài viết không bôi xấu cá nhân. Thợ cơ khí: Cắt bỏ những phần thừa và chi tiết không cần thiết (Độc giả không có thời giờ để phí phạm, và với báo in, mỗi xăngtimét vuông diện tích rất tốn kém). Một thông tin chẳng làm cho bài viết hay thêm thì cứ mạnh dạn gạt bỏ. Hãy chú ý cả những tính từ không phù hợp hoặc không cần thiết. Nếu có quá nhiều con số trong bài thì phải đảm bảo rằng chúng logic. Nếu có thắc mắc, nghi vấn thì phải kiểm tra kỹ với phóng viên. Nếu nghi ngờ về cách viết tên hay địa chỉ trong bài thì cũng cần kiểm tra lại vì chỉ vài lỗi nhỏ cũng có thể gây phương hại cho uy tín của tờ báo. Nếu phải cắt gọt một bài báo cho vừa với diện tích có sẵn trên trang báo thì trước hết phải cắt những thông tin kém quan trọng và đảm bảo câu chuyện liền mạch. Tewfik Mishlawi, cựu giám đốc đào tạo của Trung tâm các nhà báo quốc tế (ICFJ) đúc kết một chữ "HELP" để một biên tập viên xác định thế nào là bài hay: Viết bài chân dung Hầu hết các bài chân dung là theo kiểu ngợi ca người tốt việc tốt, nhân vật điển hình, và không ít bài khiến người đọc có cảm giác rằng phóng viên chỉ ngồi nghe "chính chủ" chính kể chuyện rồi biên tập lại, phóng tác thêm và lồng cảm xúc của bản thân. Không biết những bài tả chân dung khác thì thực đến mức nào, nhưng tôi mới đọc bài tả chân dung một người bạn rất thân của tôi. Và tôi thấy không hề giống! Nếu phóng viên tả đúng thì có nghĩa là tôi... chẳng hiểu rõ về bạn mình. Chưa kể còn có cả loại tả chân dung theo kiểu "chúng ta nói về chúng ta" nữa - phóng viên một tờ báo nói về người đứng đầu tờ báo của mình, rồi lại đăng trên chính tờ báo đó. Ôi chao, không biết bình luận gì thêm! Về cấu trúc các bài chân dung cũng có nhiều điều cần phải bàn. Tệ nhất là kiểu kể lể từ khi lọt lòng đến lúc đạt tới đỉnh cao (và có thể tạ thế). Nếu mấy báo liền tình cờ cùng khai thác một nhân vật đang gây chú ý thì đúng là sáng ra mà buồn... "như con chuồn chuồn". Nhiều nhà báo viết báo nhưng "méo mó" văn học thì phải, tả tình tả cảnh xung quanh nhân vật xen lẫn cảm xúc của bản thân mình đến tận.... giữa bài là chuyện thường. Chỉ mỗi cái chuyện làm thế nào để tiếp cận được nhân vật mà bắt độc giả mất thời giờ đọc hết nửa trang báo to, vừa thoáng thấy sơ sơ cái mặt nhân vật thì đã tới phần tả cái cổ, đến ngực, và... hết chân dung. Thực tế, viết bài chân dung thu hút được độc giả là một kỹ năng khó đòi hỏi rất nhiều công sức và sự chú ý tới từng chi tiết nhỏ. Nếu thời gian có hạn thì khó có thể viết được các bài chân dung xuất sắc. Khi có nhiều thời gian, phóng viên có thể thu thập được nhiều thông tin từ các nguồn khác nhau và dựng nên một bức tranh về tính cách và cuộc sống của nhân vật hay hơn rất nhiều so với một bài phải viết dưới sức ép về thời gian. Tôi đã từng năn nỉ một đồng nghiệp bám sát đối tượng trong vòng ít nhất 3 ngày ở 3 hoàn cảnh khác nhau trước khi tiến hành thu thập tài liệu từ các nguồn khác để viết bài chân dung nhưng đồng nghiệp này trả lời gọn lỏn: "Không có thời gian." Ô hay, không có thời gian thì tả chân dung sao cho đúng được. Dưới đây, xin giới thiệu những công cụ để viết bài chân dung cũng như cách thức để có một bài chân dung công bằng. Các công cụ để viết bài chân dung - Phải quyết định một cách kỹ lưỡng xem bài chân dung về nhân vật là viết cho báo ngày, báo tuần hay cho tạp chí. Viết chân dung một nhân vật không đơn thuần chỉ vì họ nổi tiếng. Họ phải từng làm gì đó đáng ghi nhớ hoặc đạt được đỉnh cao trong sự nghiệp của mình. - Nghiên cứu - Xem tất cả các bài tư liệu mà báo của bạn đã viết về nhân vật, đọc càng nhiều các bài này càng tốt và ghi chép kỹ lưỡng. Có thể tờ báo của bạn đã có hồ sơ lưu trữ về nhân vật bạn định viết. - Đọc các ấn phẩm khác viết về nhân vật này. - Theo phép ngoại giao thông thường, bạn phải thông báo cho nhân vật bạn định viết rằng bạn sẽ viết về họ, để họ khỏi ngạc nhiêu nếu họ nghe thông tin này từ một người khác. - Đừng nhảy vào phỏng vấn ngay lập tức. Hãy cho họ thời gian suy ngẫm và khi đã được mời, bạn hãy thu xếp để gặp mặt và phỏng vấn họ. - Mang theo danh sách các câu hỏi bạn đã chuẩn bị khi nghiên cứu tài liệu. - Nếu bạn và nhân vật có thời gian, hãy nói chuyện với họ và/hoặc quan sát họ 3 hoặc 4 lần trong các khung cảnh chính thức và không chính thức. - Kiểm tra và kiểm tra lại tính chính xác về tất cả các thông tin về tiểu sử cá nhân của đối tượng, công ty, tổ chức hoặc gia đình của họ. - Hỏi tất cả những người có liên quan để biết thêm về nhân vật, về sự đánh giá, nhận xét về họ và dẫn lời những người này trong bài chân dung để làm bài viết sinh động và có những quan điểm đa dạng về nhân vật chính và công việc của họ. Viết chân dung như thế nào? - Đưa ra lý do chính tại sao chúng ta quan tâm tới nhân vật này vào mào đầu một cách sống động nhất. - Khi bắt đầu viết, có thể bạn cảm thấy bị cuốn hút vào câu chuyện và nhân vật. Nhưng hãy luôn tỉnh táo để nhận biết rằng các chi tiết nhỏ mà bạn quan tâm chưa chắc độc giả đã quan tâm. - Tìm chủ đề viết. Thành công, khó khăn, thất bại, tình yêu, và sự hài hước là một số ví dụ. - Tránh biến bài chân dung thành sự liệt kê một chuỗi các sự kiện trong đời của nhân vật theo trình tự thời gian vì điều này sẽ làm độc giả mau chán. Việc này đặc biệt khó khi thời gian của bạn có hạn, nhưng nếu bạn có một hoặc hai câu chuyện nhỏ, một hoặc hai câu trích dẫn và một vài quan sát, bạn có thể viết được một bài chân dung chứ không không đơn thuần chỉ là liệt kê ngày tháng và sự kiện. - Hãy công bằng. Các yếu tố báo chí như tính chính xác, cân bằng và đạo đức nghề nghiệp rất quan trọng khi viết chân dung. - Tỏ ra tôn trọng nhân vật nhưng nhớ rằng là con người, ai cũng từng mắc lỗi hoặc không phải lúc nào cũng tốt trong suốt cuộc đời. Những điều này cũng phải được đưa vào bài chân dung nếu bạn phát hiện ra chúng. Tuy nhiên phải nêu rõ ai đã cho bạn biết những thông tin này, trừ phi họ từ chối không muốn được dẫn lời. - Luôn tự đặt cho mình những câu hỏi “Mình đã từng gặp ai là con người hoàn hảo chưa?” và “Mỗi con người đều có mặt tốt và xấu phải không?” - Đối với bài chân dung về người đã mất, thì cũng áp dụng những nguyên tắc cơ bản của bài chân dung. Điểm khác biệt chính là bài về người đã mất thường tập trung vào các mặt tích cực của người đã khuất và tránh những phê phán thiếu tôn trọng họ. Điều này là phổ biến đối với cả văn hóa phương Đông và phương Tây. Tuy nhiên cũng có những ngoại lệ. Tờ báo của bạn cũng có thể lưu những thông tin về những người nổi tiếng và khi họ mất đột ngột, phóng viên có thể có đủ thông tin để viết Đau đầu dấu chấm câu Hình như bệnh chung của nhiều phóng viên, có khi cả biên tập viên, là tiết kiệm chuyện xuống dòng nhưng lại rất hào phóng với dấu chấm câu. Sự hào phóng này có hai lý do: 1/ không biết cách dùng thế nào cho đúng; và 2/ tưởng là dùng như thế mới đúng. Nhiều khi, xét về logic thì dường như không có gì sai nhưng người đọc vẫn cảm thấy cực kỳ khó chịu. Dưới đây là một số ví dụ điển hình: VD 1: Mặc dù phong trào tập luyện bộ môn này đang phát triển rộng rãi trong cả nước, nhưng theo nhận định của giới chuyên môn: cuộc thi tài chắc chắn chỉ quyết liệt giữa các đoàn Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Công an Nhân dân... do đây là những đơn vị được đầu tư mạnh trong nhiều năm qua. (Giải Taekwondo trẻ toàn quốc có số VĐV kỷ lục, VNANet.vn, 5/7/2005) VD 2: Theo điều tra của Tập đoàn IDC tiến hành năm 2004, các nước đứng đầu thế giới về vi phạm bản quyền phần mềm gồm: Trung Quốc: 92%; Việt Nam: 92%; Ukraine: 91%; Indonesia: 88%; Zimbabwe: 87%; Nga: 87%; Algeria: 84%; Nigeria: 84%; Pakistan: 83%; Paraguay: 83%... Tỷ lệ vi phạm bản quyền phần mềm trung bình trên toàn thế giới là 36%. Tính riêng theo khu vực địa lý chỉ có Mỹ/Canada thấp nhất: 23%, còn lại cao chất ngất: Đông Âu: 70%; Mỹ Latinh: 63%; Trung Đông/châu Phi: 55%; châu Á - Thái Bình Dương: 53%; Tây Âu: 36%. (Vi phạm bản quyền: Thui chột sự sáng tạo, Thanh Nien Online, 28/4/2005) VD 3: Không giống như Onga, Trần Văn Thành, Việt kiều Campuchia, lại ấn tượng vì đất nước thay đổi nhiều quá, những tòa nhà cao tầng mọc lên san sát, hệ thống giao thông rất thuận tiện. (Chúng em tự hào là người Việt Nam, VNANet, 15/7/2005) VD 4: Tay xách nách mang hai mẹ con bà Hoàng Thị Hải ở Hoằng Hóa, Thanh Hóa ôm túi đồ ngồi bệt ngay xuống nền nhà phòng bán vé. (Bến xe Giáp Bát đông khủng khiếp! - Dân Trí) VD 5: Ngày 13/7, Công ty Công nghiệp Tàu thủy Bến Kiền (Hải Phòng) đã làm lễ đặt ky đóng mới tàu hàng chuyên chở gỗ trọng tải 8.700 tấn, theo hợp đồng đóng mới 2 tàu cho Tập đoàn Kanematsu (Nhật Bản). (Đặt ky đóng tàu chở gỗ 8.700 tấn cho Nhật Bản, VNANet, 13/7/2005) Nhiều người mắc phải lỗi ở ví dụ 1, cho rằng cứ khi nào dẫn lời người này người kia nói thì phải có dấu hai chấm (:). Trong khi đó, hai ví dụ tiếp theo khiến hai câu được đọc lên theo kiểu giật cục vì có quá nhiều dấu ngắt, chưa kể sự bất hợp lý ở ví dụ 2, khi sau dấu hai chấm ("bản quyền phần mềm gồm:") thì lại là một loạt dấu hai chấm ở bên trong. Ở ví dụ 4, chỉ một dấu phẩy bị mất ở sau "Tay xách nách mang", hậu quả là nghĩa của câu này biến thành "một người tên là Thanh Hóa cắp nách hai mẹ con bà Hoàng Thị Hải..." Ví dụ 5 gây khó chịu với hai lần mở ngoặc ngay trong một câu. Đấy là chưa kể đến một dấu thường bị dùng khá loạn xạ: dấu gạch ngang (-). Dùng không đúng đã đành, ngay cả khi đặt nó vào đúng vị trí thì nhiều người không hề để ý đến vấn đề khoảng cách. Chẳng hạn trong câu "Hai nhà lãnh đạo khẳng định rằng mối quan hệ Việt Nam - Trung Quốc - mối quan hệ đã được xây dựng và củng cố...", nếu không có phần trạng ngữ thì không mấy ai để ý rằng cần phải viết sát vào dấu gạch ngang mới khỏi gây khó hiểu ("Việt Nam-Trung Quốc"). Muốn thả dấu chấm câu cho chuẩn thì trước hết phải hiểu những dấu chấm, đường gạch, đường cong đó có tác dụng gì. Cách hiệu quả nhất là hãy quên hết những quy định từng được học từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường phổ thông hay đại học mà chỉ cần nhớ rằng mục đích của dấu chấm câu là để kiểm soát nhịp đọc và chia các từ, cụm từ hoặc các ý thành các đoạn phù hợp. Nếu bắt đầu nghĩ đến nhịp và đoạn thì sẽ thả dấu chấm câu có chủ ý và tạo nên sức mạnh. Một bài viết của Roy Peter Clark trên mạng Poynter Online có cách ví von khá thú vị: Một câu viết hay giống như một con đường thẳng mà dấu chấm hết chính là biển báo dừng lại ở cuối con đường. Vậy các dấu khác có ý nghĩa gì đối với việc giao thông trên con đường đó? Dấu phẩy giống như dấu hiệu báo hãy tiếp tục đi - nhưng nên thận trọng; dấu chấm phẩy là gờ giảm tốc; dấu hai chấm báo hiệu tới ngã tư; dấu ngoặc đơn là chướng ngại vật; dấu gạch ngang là cành cây chắn ngang đường. Dấu phẩy có lẽ là dấu chấm câu linh hoạt nhất, đa năng nhất, gắn liền với giọng văn của người viết. Bỏ quên nó có thể gây ra "thảm họa" (như ví dụ 4) nhưng lạm dụng nó khiến câu văn bị vụn. Dấu chấm phẩy được sử dụng hữu ích nhất khi muốn chia và tổ chức khối thông tin lớn, còn dấu ngoặc đơn giống như cái chướng ngại vật giữa đường, khiến độc giả phải vòng qua để lấy lại hướng ban đầu, vì thế nên nội dung bên trong cần phải ngắn gọn. Vì là chướng ngại vật nên không nên đặt nhiều trong một câu (như ví dụ 5). Trong câu văn, chỉ nên dùng dấu hai chấm khi muốn thông báo rõ ràng một điều gì đó. Nếu bạn chưa cảm thấy chắc chắn với cách thả dấu chấm câu, có thể áp dụng hai bài tập nhỏ sau đây: 1. Chọn một số bài viết đã đăng và thả dấu chấm câu lại. Bỏ bớt một số dấu phẩy và thay bằng một số dấu phẩy khác. Hãy thử đọc to hai bản xem có phân biệt được sự khác nhau không. 2. Đối với bài đang viết, hãy chủ động quyết định xem bản thân muốn độc giả đọc bài với tốc độ như thế nào - chẳng hạn chỉ muốn độc giả nắm bắt một cách khái quát một vấn đề hay muốn họ chậm rãi bằng những giải thích tỉ mỉ. Hãy thả dấu chấm câu theo chủ định này. Khi bạn cảm thấy hoàn toàn tự tin thì thậm chí có thể "chơi đùa" với những dấu chấm câu để người đọc cảm nhận được đúng suy nghĩ của mình trong bài viết./. Cẩn thận khi dùng trạng từ Nhưng với trạng từ thì thường có 3 kiểu sử dụng như sau: 1. Thừa toàn bộ: Chiều 24/7, Thủ tướng Phan Văn Khải đã tiếp thân mật đoàn Nghị sĩ Nhật Bản do nghị sĩ Jimi Shozaburo, Phó Chủ tịch Diễn đàn hành động vì môi trường thế giới dẫn đầu đến thăm và làm việc tại nước ta. Ngài Jimi Shozaburo và vị trong đoàn trân trọng thông báo với Thủ tướng những kết quả sau khi thăm và làm việc tại một số địa phương của Việt Nam. (Nhật Bản sẵn sàng giúp Việt Nam về môi trường, TTXVN, 24/7/2004) Chủ tịch Trần Đức Lương ân cần thăm hỏi sức khoẻ, đời sống vật chất, tinh thần; động viên các đối tượng chính sách phát huy truyền thống của gia đình cách mạng… (Chủ tịch nước tặng quà thương binh, gia đình liệt sỹ, TTXVN, 26/7/2004) Trong các bài văn hay bài ký, phóng sự, bình luận, việc sử dụng trạng từ rất có ý nghĩa – nó có thể mô tả chính xác hơn và màu sắc hơn hành động của một nhân vật, nhiều khi giúp nhấn mạnh động từ đó. Và ngay như trong tin, việc nói một ai đó “làm việc cần mẫn” thì rõ ràng chính xác hơn (nếu sự thực là như vậy) so với chỉ dùng chữ “làm việc.” Tuy nhiên, việc sử dụng những chữ “thân mật”, “trân trọng”, “ân cần” trong những tin lễ tân ở trên đây thì hoàn toàn là do thói quen máy móc. Những mỹ từ này thực ra không có tác dụng gì bởi chẳng có vị lãnh đạo nào lại hỏi thăm bà con với thái độ hống hách, trịch thượng (ít nhất là trong tin tức) và chẳng có cuộc gặp ngoại giao nào lại không đầy những tính lễ nghi, trân trọng. Thông thường, chỉ có căng thẳng mới là điều bất thường và đáng nói mà thôi. 2. Thừa một chút: Tỉnh Bình Dương là một trong những tỉnh thực hiện có hiệu quả về công tác phát triển dân số, là một trong 16 tỉnh, thành phố trong cả nước đạt mức sinh thay thế và một trong 5 tỉnh thành phố đạt chỉ số phát triển con người cao nhất. (Bình Dương: Công tác dân số vẫn nhiều thách thức, TTXVN, 27/7/2004) Các cuộc thăm dò ý kiến cho biết Kerry và đối tác tranh cử người miền nam, thượng nghị sĩ John Edwards bang Bắc Carolina, đang cạnh tranh một cách quyết liệt với đương kim Tổng thống George Bush và Phó tổng thống Dick Cheney. Khác với tiếng nước ngoài, tính từ và trạng từ trong tiếng Việt nhiều khi khó nhận ra ở hình thức. Việc bổ sung thêm những chữ như “có” hay “một cách” vào trước tính từ không giống như việc có thêm hậu tố -ly để tính từ thành phó từ trong tiếng Anh. Nhiều khi theo cách nói quen dùng mà người ta hay bổ sung những chữ không cần thiết vào trạng từ và vẫn nguyên cách nói cửa miệng như thế bê vào văn viết. 3. Đặt sai chỗ: Lãnh đạo thành phố cũng đề nghị Thủ tướng… thực hiện nhanh việc sớm xóa bỏ cơ chế cơ quan chủ quản đối với các doanh nghiệp Trung ương và địa phương (HN đề nghị được phê duyệt dự án FDI mức vốn đến 40 triệu USD, 26/7/2004) Ai cũng có xu hướng đặt trạng từ ở sau động từ một cách rất tự nhiên (không chỉ trong tiếng Việt mà khi dịch sang tiếng Anh cũng thế), và xét logic thì việc theo logic này là điều chẳng có gì ngạc nhiên. Song có thể khẳng định một điều là nhiều khi kiểu đặt như vậy làm cho câu văn quá trúc trắc – mà đã trúc trắc thì có nghĩa là đặt chỗ chưa đúng. Hãy thử nghĩ xem nếu nói rằng “Lãnh đạo thành phố cũng đề nghị Thủ tướng… nhanh chóng thực hiện…” thì sao nhỉ? Báo chí tiếng Anh có xu hướng giảm bớt việc dùng phó từ khi không cần thiết. Chẳng hạn người ta cho rằng câu “Ngọn lửa phá hủy toàn bộ căn nhà” (The blast completely destroyed the house) thì “toàn bộ” là thừa, và câu “cô ấy đi nhanh xuống cầu thang” (She went quickly down the stairs) thì nên thay bằng một động từ đắt để thành “cô ấy lao xuống thang” (she dashed down the stairs). Tiếng Việt thì khác – vai trò của trạng từ nhiều khi không thay thế nổi (chẳng hạn thay vì dùng “phá hủy toàn bộ” thì có thể dùng “thiêu trụi”) nhưng quả là có rất nhiều trạng từ, hoặc một phần của trạng từ nhiều khi có thể bỏ đi mà vẫn không làm câu sai ngữ pháp hoặc không làm hiểu sai nghĩa của câu. Nói một cách ngắn gọn là khi thấy không cần thì cứ vô tư quẳng vào sọt rác, còn khi thấy cần thì cũng cố gắng cắt gọt cho gọn gàng./. ________________________________________ Những thể loại mang tính thông tin thuần túy Xin giới thiệu cách phân loại của giảng viên Fabienne Gérault (Đại học Báo chí Lille, Pháp). Tin ngắn Đây là thể loại ngắn nhất và chắc chắn được đọc nhiều nhất. Vì dễ đọc nên tin ngắn giúp người ta nắm được một sự việc một cách nhanh nhất. Khoảng 40 từ, gần 300 kí tự: đó chính là tiêu chí. Tin ngắn chỉ dài một đoạn và có thể đọc một hơi. Một hay hai câu là đủ. Không có tít. Những từ đầu tiên là những từ khóa (mang thông tin), đôi khi được in đậm. Chúng giữ vai trò là tít. Dòng đầu tiên thường bắt đầu bằng một kí tự gọi là "con bọ". Viết một tin ngắn như thế nào? Cần phải lựa chọn thông tin sao cho chỉ giữ lại thông tin chính, cô đọng chúng một cách tối đa bằng cách dùng từ ngữ đơn giản và chính xác. Câu đầu tiên thường súc tích dưới dạng chủ ngữ-động từ-bổ ngữ (ai và cái gì). Tin sâu Tin sâu giống như tin ngắn nhưng dài hơn. Nó cho phép phát triển một chút thông tin và giải thích thêm (như thế nào, tại sao). Có thể nhắc lại những sự việc diễn ra trước đó, đưa ra những thông tin về tiểu sử, trích dẫn một số lời phát biểu. Tuy vậy, bao giờ nó cũng chỉ đưa ra một thông tin duy nhất. Ít khi nó vượt quá 2000 kí tự. Có thể gồm nhiều đoạn: đoạn đầu là tin ngắn. Tin sâu có một tít mang tính thông tin nhưng không có sapô. Nếu dài, nó có thể có tít xen. Có kết cấu kim tự tháp ngược. Bài tổng hợp hay đề tài khai thác lại Đây là thể loại viết từ những thông tin thu thập được từ nhiều nguồn: tin nhanh, tư liệu, tuyên bố, họp báo… Thông tin phong phú hơn so với tin sâu. Người ta đưa ra nhiều giải thích. Bài tổng hợp không nhất thiết viết về một sự kiện thời sự, mà cho phép "điểm lại" chủ đề. Vì vậy, nó không phát triển như thể loại điều tra và không sinh động bằng phóng sự. Nó rất phổ biến trong các tờ báo. Viết bài tổng hợp như thế nào? Cần phải tập hợp thông tin và lựa chọn chúng (sự việc, giải thích, trích dẫn). Sau đó, phải chọn ra góc độ và xác định thông điệp cốt lõi. Chọn những thông tin cần thiết cho góc độ đã chọn, sắp xếp chúng. Nên dùng kết cấu kim tự tháp ngược, kết cấu dạng chứng minh hay phân tích. Cuối cùng là viết. Các thể loại khác - Bài phân tích: vượt qua sự kiện thời sự, gắn vào nó một ý nghĩa, đặt nó trong một hoàn cảnh. - Bài có tính thực tế: tin vắn, tin sâu hay bài tổng hợp. Đem đến cho độc giả một chỉ dẫn. Có thể là một thông báo, một miêu tả, một lời khuyên, một danh sách địa chỉ, một danh mục, một bảng tổng sắp, một dạng hỏi-đáp… - Tin vặt: thông tin ngắn có tính giai thoại, gây cười, tiết lộ bí mật… - Điểm báo: tập hợp đoạn trích các bài báo. - Thông tin đồ họa: xử lý thông tin dưới dạng số liệu. Phân tích một bài viết tốt Trong bài viết này, phóng viên trích dẫn 7 nguồn tin, cả có danh và khuyết danh. Ngoài ra, anh ta còn phỏng vấn nhiều nguồn khác trong ngày để biết cái gì đã xảy ra và vì sao nó quan trọng. Bài viết trình bày rất khoa học, logic, chặt chẽ từ chủ đề này sang chủ đề khác, từ chủ đề quan trọng nhất đến chủ đề ít quan trọng. Phóng viên đã làm cho tất cả các thông tin liên quan gắn kết với nhau. Anh đã trả lời tất cả các câu hỏi mà người đọc có thể đưa ra theo một trật tự logic. Tất nhiên, để bố cục một bài viết hoàn chỉnh thì phóng viên phải là người đọc nhiều và nắm đầy đủ được vấn đề. Mỹ cam kết lưu ý tới an ninh châu Á và cải thiện quan hệ với Trung Quốc HÀ NỘI, VIỆT NAM (AP) - Mỹ và Trung Quốc đã làm yên lòng các quốc gia châu Á và châu Âu tại cuộc đàm phán an ninh hôm thứ Tư khi nói rằng họ sẽ tìm mọi cách chấm dứt những căng thẳng gần đây giữa hai nước. Nhưng diễn đàn đã không thuyết phục được Bắc Triều Tiên nối lại đối thoại. Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Đường Gia Triền nói rằng nước ông đánh giá cao quan hệ với Mỹ và sẽ hơp tác với Oasinhtơn để đảm bảo hòa bình và ổn định trong khu vực. "Sau một thời kỳ khó khăn, quan hệ Trung-Mỹ, vốn thu hút sự chú ý của toàn thế giới, gần đây đang trên đường cải thiện," ông Đường đã nói như vậy trong một bài phát biểu ở Diễn đàn Khu vực ASEAN. Diễn đàn này được Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á gồm 10 thành viên tài trợ, có sự tham gia của Mỹ, Trung Quốc, Nga, Hàn Quốc, Liên minh châu Âu và các nước khác. Bắc Triều Tiên tham dự với vai trò là quan sát viên. Theo một nhà ngoại giao ASEAN thì Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ Colin Powell đã làm yên lòng ASEAN khi nói rằng Mỹ sẽ ưu tiên quan hệ với Trung Quốc và với châu Á-Thái Bình Dương nói chung. Phát ngôn viên người Thái Norachit Singhaseni cho biết, trong một cuộc gặp với Bộ trưởng Ngoại giao Thái Lan, Surakiart Sathirathai, ông Powell đã nhấn mạnh: Mỹ vấn lưu ý tới khu vực này và chính quyền Mỹ chú trọng rất nhiều đến châu Á. Quan hệ Mỹ-Trung mấy tháng qua đã xấu đi vì có lời buộc tội các học giả ở Mỹ làm gián điệp, vụ tranh cãi về chiếc máy bay gián điệp của Mỹ, hệ thống phòng thủ tên lửa mà Mỹ đưa ra cũng như các vấn đề nhân quyền. "Chúng tôi muốn thấy Mỹ và Trung Quốc nối lại đàm phán ngoại giao bình thường vì đó là hướng đi đúng đắn và chúng tôi rất hoan nghênh tiến triển đó," Norachit đã nói như vậy khi được hỏi về quan điểm của các nước Đông Nam Á. Cả Trung Quốc và Mỹ đều đóng vai trò chủ chốt về kinh tế và an ninh ở Đông Nam Á, nơi có hơn 1 tỷ người và có một số tuyến đường biển quan trọng nhất thế giới. Đây là lần thứ hai Bắc Triều Tiên tham dự các cuộc đàm phán an ninh do ASEAN tài trợ, nhưng lần này Bộ trưởng Ngoại giao Paek Nam Sun từ chối tham dự và thay vào đó là một quan chức cấp thấp hơn, ông Hur Jong. Kết quả là không có một cuộc gặp Mỹ-Triều nào tại cuộc đàm phán năm nay. Hur đã giết chết hy vọng nối lại nhanh các cuộc đối thoại giữa Bắc Triều Tiên với Mỹ và Hàn Quốc. "Họ cứ nghĩ là Mỹ đưa ra một số điều kiện để nối lại đàm phán," Tổng thư ký ASEAN Rodolfo Severino nói khi nhớ lại lời của Hur trong các cuộc đàm phán an ninh. Severino nói, "Mỹ bảo không, họ không áp đặt điều kiện nào cả. Họ chỉ đợi phản ứng từ Bắc Triều Tiên trước đề nghị đối thoại được đưa ra." Ông Severino cho hay Bắc Triều Tiên vẫn im lặng sau khi các nước khác tại cuộc đàm phán bày tỏ hy vọng về việc nối lại cuộc đối thoại Bắc-Nam. Một quan chức Hàn Quốc giấu tên nói, "Thực ra, họ có một quan niệm tiêu cực về đối thoại." Thậm chí Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Đường Gia Triền còn nói ông sẽ "rất vui nếu thấy có sự cải thiện hơn nữa" trong quan hệ giữa Bắc Triều Tiên với các nước khác. Sự tham dự của Bắc Triều Tiên tại các cuộc hội đàm an ninh một năm trước đây đã dẫn tới những bước đột phá trong quan hệ với Mỹ và Hàn Quốc, mở ra một trang sử mới trong quan hệ đối ngoại với các quốc gia trên thế giới kể từ cuộc chiến với Hàn Quốc trong những năm 1950. Một vấn đề an ninh nữa của châu Á cũng được đưa ra đàm phán lần này nhưng không gặt hái được mấy tiến bộ là tranh cãi về những hòn đảo ở biển Nam Trung Hoa. Những tranh giành về quyền lãnh thổ của Trung Quốc và nhiều quốc gia ASEAN đã gây ra một số cuộc xung đột vũ trang trong những năm qua. Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Nguyễn Dy Niên, người chủ trì các cuộc đàm phán an ninh, cho biết các nước này đang đàm phán về một "bộ quy tắc ứng xử" để tránh các xung đột tiếp theo nhưng vẫn còn bất đồng về nhiều vấn đề, trong đó có diện tích địa lý và bộ quy tắc này đề cập tới. Ông cho biết các nước đang xem xét một đề nghị từ Philíppin nhằm phá vỡ bế tắc. Bộ trưởng Ngoại giao Bỉ Louis Michel đại diện cho Liên minh châu Âu (EU) cho biết trong các cuộc đàm phán, các nước, trong đó có EU, đã phản đối kế hoạch phòng thủ tên lửa của Mỹ. Michel nói với phóng viên rằng: "Chúng tôi phải thảo luận với Mỹ về hệ thống phòng thủ tên lửa vì nó có thể có tác động xấu tới tiến trình giải giáp vũ khí." Trong bài phát biểu của mình, ông Đường có nhắc lại lời cảnh báo của Trung Quốc rằng hệ thống tên lửa sẽ gây hại cho hòa bình và ổn định. Nó sẽ "chẳng tốt đẹp gì cho sự tin cậy và hợp tác giữa các quốc gia," ông nói. Phần mào đầu bằng hai câu đưa hai diễn biến rất đáng chú ý: hội nghị đã đạt được gì và không đạt được gì. Lưu ý: ý rất rõ và diễn đạt đơn giản. Đoạn này có một trích dẫn quan trọng, hỗ trợ cho phần đầu của mào đầu. Độc giả cẩn thận sẽ hỏi ngay: Diễn đàn khu vực ASEAN là gì? Cho tới lúc này, độc giả chỉ biết đó là một cuộc họp an ninh. Phóng viên lập tức tră lời câu hỏi đó. Và cũng hỗ trợ luôn cho phần mào đầu có nhắc tới các quốc gia châu Á và châu Âu. Phóng viên đã hỗ trợ xong phần mào đầu với lời bình của Trung Quốc. Bây giờ anh ta hỗ trợ bằng lời bình của phía bên kia - Mỹ. Không phỏng vấn được Powell, anh hỏi một người khác xem Powell nói gì. Bối cảnh này rất quan trọng để hiểu tin. Nó cho độc giả biết tầm quan trọng của những gì nêu trong mào đầu: Mỹ và Trung Quốc đang cố cải thiện quan hệ. Hoàn cảnh đơn giản, ngắn gọn, đủ để hiểu câu chuyện. Hai đoạn này giải thích bối cảnh và câu hỏi "Thế thì sao?" Sự cải thiện quan hệ giữa hai nước có ý nghĩa gì đối với Đông Nam Á. Giới thiệu phần hai của phần mào đầu. Đoạn này hỗ trợ trực tiếp cho phần mào đầu. Phóng viên giỏi luôn tìm hai phía của câu chuyện. Anh ta có được lời bình này bằng câu hỏi: Mỹ phản ứng thế nào với lời buộc tội của Bắc Triều Tiên. Thêm hỗ trợ cho phần mào đầu. Thêm bối cảnh giúp người đọc hiểu câu chuyện. Các cuộc hội đàm về vấn đề Triều Tiên trước đây thành công nhưng lần này thì không. Phần chính câu chuyện tới đây là hoàn chỉnh. Người viết chuyển tiếp sang diễn biến ít quan trọng hơn. Cụm từ "không gặt hái được mấy tiến bộ" là bước chuyển sang chủ đề khác. Hoàn cảnh và ý nghĩa đều được nói rõ và đơn giản. Diễn biến của ngày hôm đó về vấn đề này được đưa tin: Vì sao tiến trình bị chặn lại và có thể có một giải pháp. Người viết chuyển sang một chủ đề thứ yếu. Chủ đề này không quan trọng bằng cuộc tranh cãi biển Đông vì sự phản đối kế hoạch tên lửa của Mỹ đã được đưa tin trước đó. ________________________________________ Thủ thuật khi đi họp báo Mà chả cứ ở nước ngoài, cách đây mấy năm thì họp báo ở trong nước, dù toàn nói bằng tiếng Việt, cũng chả lôi kéo được mấy nhà báo đặt câu hỏi. Thông tin đưa ra thế nào thì biết vậy, nhiều người cứ ôm được thông cáo báo chí là yên tâm, còn "chính chủ" muốn có bài đặc biệt thế nào thì khắc tự liên hệ. Chuyện họp báo của phóng viên hiện nay ở trong nước đã khác trước nhiều, nhất là khi có họp báo về các vấn đề nóng của xã hội. Bên cạnh những cuộc họp báo giống như kiểu họp một chiều, chỉ có "mấy vị đọc báo cáo như diễn văn" còn nhà báo thì chỉ nhận tài liệu (có kẹp phong bì) để về nhà xào nấu, đã có rất nhiều cuộc họp báo thực sự... giống họp báo(!) - nơi người ta săn lùng thông tin. Tuy nhiên, để đi họp báo mang được về nhiều kết quả, cũng cần có vài thủ thuật. Diễn đàn Báo chí Việt Nam (Vietnam Journalism) xin giới thiệu vài gạch đầu dòng trích từ cuốn Sổ tay tác nghiệp của Reuters Foudation. • Ngồi hàng ghế đầu - và đừng nghe theo lời người chủ tọa yêu cầu đưa ra nhiều câu hỏi gộp với nhau bởi những quan chức thông minh khi trả lời tại các cuộc họp báo thường tập trung vào các câu hỏi dễ và bỏ qua các câu hỏi khó. • Kiểm tra thông tin cơ bản (background) - cần nghiên cứu trước chủ đề của buổi họp báo và tìm hiểu càng nhiều thông tin background càng tốt. Cũng cần liên hệ với các đầu mối để biết những vấn đề sẽ được đưa ra tại cuộc họp báo, và nghe ngóng cả các tin đồn. • Kiểm tra tên - những người tham dự họp báo thường có biển ghi tên đặt trên bàn. Hãy vẽ sơ đồ trong sổ tay về vị trí của những người tham dự và đánh số thứ tự (1, 2, 3) để nhanh chóng xác định người phát biểu. • Phối hợp làm việc - Thông thường rất khó hỏi liên tiếp nhiều câu hỏi, vì thế hãy theo sát cả câu hỏi của những phóng viên khác. Một phòng họp báo với những nhà báo biết phối hợp với nhau thì sẽ thu được nhiều thông tin hơn là một nhóm nhỏ và chỉ tập trung vào một số câu hỏi. • Chất vấn tại cửa - Hãy tiếp cận các quan chức/những người dự họp báo khi họ rời phòng, hoặc trước khi họ vào phòng họp báo. Nhiều người sẵn sàng trả lời các câu hỏi sâu hơn về vấn đề được đề cập tại họp báo. • Tìm phóng viên chuyên ngành - Nếu bạn phải đưa tin về một chủ đề khó và bạn không năm rõ thì tốt nhất là tìm gặp một phóng viên chuyên ngành - người hỏi những câu hỏi sâu - và nói chuyện với phóng viên đó. Các chuyên gia luôn sẵn sàng chia sẻ kiến thức Phỏng vấn: Những vấn đề không dễ nhìn ra Không dám đặt câu hỏi vì sợ bị cho là dốt. Không biết thì mới hỏi. Không biết thì phải hỏi. Đơn giản vậy thôi nhưng với rất nhiều người, đặt câu hỏi là điều khó khăn. Tiếng Anh có câu thành ngữ: "He who asks is a fool for five minutes. He who does not ask is a fool forever." - Ai hỏi thì chỉ ngu năm phút. Ai không hỏi thì ngu cả đời. Không biết rõ mình sẽ viết gì và không thể làm cho đối tượng hiểu rõ mục đích phỏng vấn. Bạn cần biết rõ góc độ mình sẽ viết gì trong bài khi bắt đầu phỏng vấn để giả sử đối tượng nói lan man liên miên thì mình cũng đưa họ về điểm mình cần hỏi dễ dàng. Thiếu sự nhiệt tình và không có bản tính tò mò về con người và thế giới nói chung. Hầu hết đối tượng phỏng vấn đều nhìn nhận ra nhanh ai là người thực sự quan tâm đến vấn đề họ đang tìm hiểu. Khi họ thấy phóng viên chả thể hiện sự quan tâm gì thì họ cũng khó nhiệt tình trả lời những câu hay ho được. “Tò mò” là một yếu tố quyết định sự thành công trong phỏng vấn. Người dẫn chương trình Barbara Walters, một trong 10 người phỏng vấn thành công nhất nước Mỹ, nói rằng, 3 yếu tố quan trọng cho một cuộc phỏng vấn thành công là: sự tò mò, lắng nghe, và tìm hiểu thông tin trước phỏng vấn. Không lắng nghe: Không có sự giao tiếp mắt – mắt, không có dáng vẻ điệu bộ tỏ ra quan tâm, ghi chép quá nhiều, tranh cãi quá nhiều, không biết hỏi câu hỏi tiếp theo câu trả lời. Nếu bạn nghe, và nghĩ khi phỏng vấn, bạn sẽ biết cách đặt câu hỏi tiếp theo dựa trên suy nghĩ ở thời điểm đấy. Không chuẩn bị: Bạn chỉ có thể trách bạn khi bạn cảm thấy lo lắng và sợ hãi trong một cuộc phỏng vấn vì bạn không chuẩn bị trước đó. Làm sao bạn biết mình nên hỏi gì? Chuẩn bị bao gồm:đọc trước tài liệu về đối tượng mà bạn sẽ phỏng vấn, phỏng vấn sơ qua những người biết đối tượng trước đó. Bạn cũng sẽ quyết định tìm hiểu thông tin gì và các câu hỏi cần hỏi để có thông tin đó. Các phóng viên có kinh nghiệm nói rằng câu hỏi hay nhất là câu mà người được hỏi không nghĩ rằng họ sẽ bị hỏi. Càng chuẩn bị kỹ, bạn càng dễ tìm ra những câu hỏi như vậy. Xuất hiện một cách cẩu thả: Quần jeans thủng lỗ chỗ, áo thun ba lỗ mát mẻ hay áo bằng vải sun sun? Mốt và trẻ trung đấy, nhưng có lẽ đi học thích hợp hơn. Bề ngoài không mốt quá, nhưng không lạc hậu quá là sự lựa chọn phù hợp. Có định kiến trước khi gặp mặt: Một số phóng viên có xu hướng có suy nghĩ, quan điểm, cách nhìn nhận trước khi gặp mặt đối tượng phỏng vấn. Một doanh nghiệp Mỹ nói rằng: Có hai loại phóng viên. Một là họ luôn có sẵn câu hỏi trước khi họ hỏi bạn và họ chỉ cần bạn gật đầu công nhận các câu hỏi này. Loại kia là những người thực sự biết lắng nghe. Những người này lượn lờ quanh vấn đề, tìm hiểu nó và muốn biết họ nên nói chuyện với ai nữa để hiểu hơn về vấn đề này. Lười biếng. Một số phóng viên – có thể là những người phàn nàn về các nguồn tin buồn tẻ – hy vọng nhận được những câu trả lời thông minh, hấp dẫn đối với những câu hỏi “chán như con gián” của họ. Thật là không công bằng với những người được phỏng vấn. (Metzler, K - 1997, Creative Interviewing: The writer’s guilde to gathering information by asking questions, 3rd edition; USA: Allyn & Bacon) Thủ thuật 2: Xây dựng và duy trì nguồn t Cách tốt nhất để phóng viên chắc chắn rằng họ đưa tin một cách đầy đủ về các chủ đề phức tạp là trao đổi với càng nhiều nguồn thạo tin càng tốt. Một số nguồn tin trong số này có thể cung cấp những câu trích dẫn hay; những người khác thì có khi chỉ đơn giản – nhưng cần thiết – cho biết những thông tin bối cảnh, gợi ý và giải thích. Song tìm ra được những nguồn tin tốt không dễ chút nào. Hầu hết các phóng viên không nắm được trong tay một danh mục về các chuyên gia. Họ chẳng còn cách nào khác ngoài việc tự tạo lập cái danh sách đó cho chính mình. Một trong những phương pháp phổ biến nhất để mở rộng – hoặc khởi tạo – danh sách nguồn tin là “mượn” từ đồng nghiệp. Nói cụ thể, phóng viên chỉ cần xem đồng nghiệp của mình thường trích dẫn lời nói của ai trên báo, tạp chí, truyền hình, phát thanh hay các bản tin. Đó là cách nhanh nhất để gia tăng số lượng các chuyên gia và đặc biệt hữu ích cho các phóng viên mới bước vào lĩnh vực này. Và hãy xây dựng “chuỗi nguồn tin” bằng cách nhờ người này giới thiệu người kia. Một số phóng viên săn lùng nguồn tin ở các trường đại học. Các trung tâm học thuật cũng là nơi có thể đến để đặt quan hệ với các nhà nghiên cứu danh tiếng. Các quan chức chính phủ, các nhà lập pháp, các tổ chức phi chính phủ (NGO) và các tổ chức độc lập cũng có thể dẫn dắt phóng viên đến với các nguồn tin. Và câu hỏi mà phóng viên nên đặt ra khi kết thúc mỗi cuộc phỏng vấn là: “Ông/bà có thể giới thiệu (những) người khác mà tôi có thể gặp gỡ và trao đổi không?” Phóng viên cũng cần phải đánh giá nguồn tin của họ. Liệu các nguồn tin đó có hợp tác không? Họ có được đồng nghiệp kính trọng không? Họ có nói thật không? Tất nhiên nếu câu trả lời cho câu hỏi cuối cùng là “không” thì chẳng nên mất thời giờ với họ. Hãy luôn nhớ rằng danh tiếng và độ tin cậy của phóng viên nhiều khi nằm ở những lời phát biểu của nguồn tin. Một điều cần lưu ý là nguồn tin có phải là người có khả năng diễn đạt rõ ràng hay không. Nhiều bộ óc kiệt xuất không thể truyền đạt với những người “ngoại đạo” và đây là chuyện rất đỗi bình thường. Nhưng nếu một nhà khoa học đáng kính không thể giải thích một vấn đề thật rõ ràng thì có lẽ phóng viên nên tìm đến một nhà nghiên cứu ít nổi tiếng hơn nhưng lại có thể diễn tả bằng thứ ngôn ngữ dễ hiểu. Tuy nhiên, phóng viên cũng cần lưu ý rằng chỉ hỏi chuyên gia về lĩnh vực mà họ hiểu rõ. Thật chẳng có gì hay khi mời một chuyên gia về khí hậu trái đất ấm lên làm nguồn tin chính cho một bài báo viết về tình trạng tàn phá rừng. Nguồn tin tốt cực kỳ quý giá, và khi đã tìm được họ rồi thì phải biết cách duy trì. Đừng lãng phí thời gian của nguồn tin khi đến phỏng vấn mà không chuẩn bị kỹ lưỡng. Phóng viên cần phải nắm bắt được quan điểm của nguồn tin cũng như những hoạt động nghề nghiệp của họ. Phóng viên không nên gọi điện cho nguồn tin chỉ vì muốn biết một điều gì đó. Nên tạo thói quen là trao đổi thông tin. Phóng viên thường là những người đầu tiên biết được những sự kiện đột phá hoặc những vấn đề mà nguồn tin đặc biệt quan tâm. Hãy chia sẻ thông tin đó. Về lâu dài, có thể điều này sẽ mang lại kết quả bất ngờ, chẳng hạn như những gợi ý cho bài viết từ phía nguồn tin. Một yếu tố nữa đề duy trì nguồn tin là đối xử với họ một cách công bằng. Ngoài vấn đề đạo đức, đây còn là lợi ích của phóng viên: việc không quan tâm và xa rời nguồn tin sẽ ảnh hưởng đến khả năng của phóng viên và làm cho họ khó khăn khi viết bài trong tương lai. Hầu hết các phóng viên đều nhất trí rằng để có thể đối xử bình đẳng bình đẳng với nguồn tin thì phóng viên cần đáp ứng những yêu cầu sau: 1. Thành thực. Hãy xác định rõ ràng rằng bạn là một phóng viên và cởi mở về bản chất của bài báo. 2. Không dẫn sai lời phát biểu của nguồn tin hoặc đặt những ý kiến của họ vào bối cảnh sai. Tất cả những gì được đặt vào trong ngoặc kép phải là lời phát biểu chính xác của họ. Trong một số trường hợp có thể sửa đổi một chút về cú pháp và ngữ pháp. 3. Hãy nhã nhặn và tỏ ra tôn trọng nguồn tin. Điều này không có nghĩa là né tránh những câu hỏi khó. Hoàn toàn có thể chất vấn trong khi hết sức lịch thiệp. Tiếc thay, nhiều phóng viên dường như nhầm lẫn và đánh đồng việc nỗ lực đạt kết quả tốt trong công việc với sự thô lỗ. 4. Đặt ra những nguyên tắc cơ bản cho một cuộc phỏng vấn. Phóng viên có những thuật ngữ riêng cho các nguyên tắc cơ bản khác nhau và những nguyên tắc này cũng thay đổi tùy từng quốc gia. Dưới đây là một số định nghĩa chung: “On the record” có nghĩa là có thể dẫn tên nguồn tin. “On background” có nghĩa là giấu tên nhưng có mô tả chung chung về nguồn tin (ví dụ: “một quan chức chính phủ cấp cao cho biết...” “Deep background” có nghĩa là phóng viên có thể nêu thông tin nhưng không được đề cập đến nguồn tin. “Off the record” nghĩa là không được đưa lên mặt báo bất kỳ thông tin nào từ cuộc phỏng vấn. Nhưng nên tránh điều này vì các thông tin như vậy có thể xuất hiện “on the record” ở đâu đó. Có thể các nguồn tin nói ra một số điều mà ban đầu họ cho phép nhưng về sau lại không muốn dẫn tên. Điều này là vô cùng tệ hại. Trên “nguyên tắc,” vẫn có thể dùng những thông tin này nhưng phóng viên cần phải suy nghĩ kỹ xem liệu có tiếp tục cần sử dụng nguồn tin đó hay không và liệu việc sử dụng câu phát biểu có đáng để chấp nhận những hậu quả hay không. Liệu một điều rất nhỏ và không cần thiết trong bài báo có thể khiến ai đó bị đuổi việc hay không? Ngay cả khi phóng viên hoàn toàn công bằng, chẳng có gì đảm bảo rằng nguồn tin không phật ý về một bài viết vì nó không được như họ nghĩ. Điều này cũng thường xảy ra. Nhưng cần khẳng định rằng phóng viên không bao giờ được viết các bài báo chỉ để làm hài lòng nguồn tin của mình. Phóng viên trước hết phải có trách nhiệm với độc giả/khán thính giả, chứ không phải là với các nguồn tin. (Peter Nelson) (Lưu ý: Đây là tài liệu dịch của Diễn đàn Báo chí Việt Nam-VJ để các thành viên tham khảo. Việc sử dụng nội dung dịch thuật vào các mục đích thương mại nếu bị khiếu kiện về vấn đề bản quyền, VJ hoàn toàn không chịu trách nhiệm. 10 thủ thuật sẽ được đăng tải thành các bài khác nhau để tiện theo dõi) ung thực Thủ thuật 1: Kể những câu chuyện trung thực Một phóng viên có thể nảy ra ý tưởng khi nhìn thấy đường ống dẫn nước thải sinh hoạt chảy vào con sông, hoặc khi được một người bạn tình cờ cho biết về một dự án xây nhà ở mới có khả năng gây hại cho môi trường sống hoang dã của động thực vật. Các cuộc tranh cãi của các nghị sĩ trong quốc hội cũng có thể đề cập đến những mối quan ngại về môi trường. Có thể coi thông cáo báo chí như một sự gợi mở và sử dụng nó một cách đúng đắn để bắt đầu cho nhiều câu chuyện. Tuy nhiên, nhiều khi các phóng viên bị rơi vào cái thói quen tệ hại là cứ lao vào biên tập lại cái thông cáo báo chí đó chứ chẳng hề chạy ra ngoài tìm hiểu. Nếu làm như thế thì chẳng khác nào một nhân viên quan hệ công chúng. Ngoài ra, đưa tin một chiều không chỉ khiến cho bài viết tẻ nhạt mà nó còn đi ngược lại những nguyên tắc của báo chí. Khi nhận được thông cáo báo chí, câu hỏi đầu tiên đối với một phóng viên là nó có chứa đựng tin tức gì không. Thông cáo báo chí đó có có ý nghĩa gì? Điều này không phải lúc nào cũng rõ ràng và có thể phóng viên phải liên hệ với công ty hay cơ quan nọ để được giải thích thêm. Nếu lời giải thích không đủ thì chẳng có lý gì để đưa tin về vấn đề đó. Các phóng viên cần nắm được những luồng ý kiến khác nhau về vấn đề nêu trong thông cáo báo chí. Việc này không mất nhiều thời giờ nhưng nó đảm bảo có một câu chuyện trung thực. Nếu một công ty đưa ra tuyên bố khoe khoang thành tích của họ ở khu rừng nhiệt đới thì phóng viên nên tìm hiểu phản ứng của các tổ chức môi trường địa phương, các nhà nghiên cứu độc lập và có thể cả các quan chức chính quyền. Nếu phản hồi của các nguồn tin này đều phê phán thì cần yêu cầu công ty đó trả lời những ý kiến chỉ trích. Tương tự, nếu một tổ chức môi trường gửi một thông cáo báo chí yêu cầu chính phủ cấm một loại hóa chất nào đó thì phóng viên phải tìm hiểu quan điểm của các nhà lãnh đạo doanh nghiệp, quan chức chính phủ và các nhà khoa học. Khi thông cáo báo chí đề cập đến một bản báo cáo hoặc một cuộc thăm dò thì phóng viên cần phải có bản sao báo cáo hoặc kết quả cuộc thăm dò đó. Thông thường các báo cáo không phải do các nhà khoa học viết mà là các nhân viên quan hệ công chúng chấp bút, vì thế có khả năng những kết quả của nhà khoa học bị mô tả nhầm hoặc bị nói phóng đại. - Viết những câu đơn giản và rõ ràng - Không đưa nhiều ý phức tạp vào một đoạn văn. - Những đoạn chuyển tiếp phải có tác dụng khiến độc giả muốn tiếp tục đọc. - Bổ sung thông tin ở mức độ vừa đủ để độc giả hiểu rõ câu chuyện. - Làm rõ hoặc loại bỏ những thông tin mang tính kỹ thuật có thể khiến độc giả khó hiểu. - Cần nhiều giải thích - Hãy làm cho độc giả cảm nhận rõ ràng về câu chuyện. Một biện pháp hay và không tốn kém khác để các phóng viên phát triển mạng lưới nguồn tin và lấy ý tưởng cho bài viết là đưa tên mình vào danh sách phóng viên được gửi email hoặc fax. Các nhân viên quan hệ công chúng làm việc cho các tổ chức môi trường, các công ty và các cơ quan chính phủ rất muốn đưa các báo cáo, tuyên bố và thông cáo báo chí của họ đến tay phóng viên. Nhưng chẳng có danh sách sẵn có duy nhất nào về tất cả các phóng viên. Chính phóng viên phải chủ động để có tên trong danh sách. Việc này cũng đơn giản. Chỉ cần gửi một bức thư cho tổ chức/công ty đó và ghi đầy đủ chi tiết về phóng viên cũng như mối quan tâm. Ngoài ra cần cung cấp thật nhiều thông tin về tờ báo, ví dụ như số lượng độc giả/khán thính giả. Đa số thông tin được gửi qua email là không dùng được. Thật kỳ lạ khi người ta đốn bao nhiêu cây rừng để sản xuất giấy và in ra những cái thông cáo báo chí vô bổ như thế. Tiếc thay, cách duy nhất để tìm ra thông tin hay là phải lục lọi trong cả đống tin tồi tệ đó. Nhưng sau một thời gian, phóng viên sẽ nhận ra những tổ chức nào thường gửi thông tin hữu ích. Công việc khó khăn có lẽ là việc tìm ra đúng tên và địa chỉ của người cần liên hệ. Một thủ thuật hay là hỏi ngay đối tượng phỏng vấn xem tổ chức/công ty của họ có gửi thông cáo báo chí hay báo cáo không. Hãy tìm cho được địa chỉ và tên người cần liên hệ. Nói chung, phóng viên nên chủ động trong việc tìm chủ đề cho bài viết. Thường có xu hướng đưa tin về môi trường thì chỉ tập trung vào các thảm họa, ví dụ như tràn dầu, chất thải độc hại, hoặc những sự kiện do các tổ chức môi trường hay công ty tổ chức. Hãy thường xuyên liên hệ với nguồn tin và hỏi xem có gì mới trong lĩnh vực của họ. Việc này cũng giúp phóng viên luôn nắm được những diễn biến mới nhất. Đọc/xem các bài báo hoặc chương trình truyền hình về môi trường cũng giúp tăng hiểu biết nhiều hơn và làm nảy ra chủ đề cho bài viết. Các nhà báo có lương tâm đều nhận rõ rằng “đạo báo” là điều cấm kị nhưng sẵn sàng thừa nhận rằng một số ý tưởng hay bắt nguồn từ việc đọc tác phẩm của đồng nghiệp. Một bài báo trên tạp chí, một phóng sự truyền hình hay phát thanh, hoặc một bài trên nhật báo có thể dẫn đến những ý tưởng mới. Một khu rừng Amazon đang bốc cháy có thể dẫn đến một câu chuyện về tiêu dùng năng lượng hoặc hiện đại hóa nông nghiệp. Phóng viên – và các biên tập viên – cần luôn nhớ rằng trong bất kỳ lĩnh vực nào cũng có thể viết những bài về môi trường, vào một thời điểm nào đó. (Peter Nelson) (Lưu ý: Đây là tài liệu dịch của Diễn đàn Báo chí Việt Nam-VJ để các thành viên tham khảo. Việc sử dụng nội dung dịch thuật vào các mục đích thương mại nếu bị khiếu kiện về vấn đề bản quyền, VJ hoàn toàn không chịu trách nhiệm. 10 thủ thuật sẽ được đăng tải thành các bài khác nhau để tiện theo dõi) ________________________________________ Thông tin cốt lõi Thông tin cốt lõi của một sự kiện thời sự Thông tin chính được tóm tắt trong sáu câu hỏi mà bạn cần giải đáp. - Ai? Nhân dạng của nhân vật mà bạn nói đến phải đầy đủ: tên, phẩm chất hoặc chức vụ. - Cái gì? Đây là thông tin chủ yếu: Ai làm gì? Cái gì sắp diễn ra? Có chuyện gì? - Ở đâu? Luôn luôn chú ý thông tin đầy đủ. Chỉ nói một sự kiện đã diễn ra ở chỗ này chỗ kia thì chưa đủ. Bạn phải nói chính xác tối đa không gian xảy ra sự kiện: địa chỉ, căn phòng diễn ra một cuộc họp chẳng hạn. - Khi nào? Ngày, giờ. Ở đây cũng cần chính xác. Nói rõ thứ mấy. Ví dụ: thứ ba tuần trước vào lúc 18h30, chứ không phải Tối ngày 18. - Như thế nào? Làm rõ thông tin: "việc này đã diễn ra như thế nào?". Đừng quên thông tin-dịch vụ. Nếu là một buổi hòa nhạc, hãy nói rõ làm thế nào để đến đó, gửi xe ở đâu, đặt chỗ trước ở đâu, chương trình thế nào? - Tại sao? Chỉ ra những nguyên nhân sự kiện. Thông tin cốt lõi của bài viết tổng hợp, điều tra, phóng sự Ở đây, phải truyền tải một "thông điệp" tới độc giả, thông điệp kết luận của người viết. Trước khi viết, biên tập viên phải suy nghĩ làm thế nào để nổi bật lên thông điệp đó, bằng thông tin, bằng cái mới, cái hấp dẫn và cái chính xác. Chỉ cần liếc qua là độc giả có thể đọc cái mình tìm kiếm. Đừng ngại liệt kê sáu câu hỏi và trả lời chúng trên giấy, nhất là khi viết một chủ đề phức tạp. Có thể thấy rõ tác dụng của kỹ thuật nêu bật trước thông tin chủ yếu. Người viết sẽ có được những yếu tố thông tin để viết tít, sapô, mở đầu, kết bài, tít xen và chú thích ảnh. Khi đã được cụ thể hóa bằng dàn ý, thứ tự các thông tin phụ thuộc nhiều vào chọn lựa này. Chúng ta sẽ phát triển những thông tin mà thông điệp chính chứa đựng. Làm thế nào để làm được điều đó? - Cách thứ nhất: tưởng tượng bạn phải phải trao đổi với một người bạn hoặc một đồng nghiệp trong vài phút, qua điện thoại chẳng hạn, cốt lõi của sự kiện mà người đó cần biết. - Cách thứ hai: đánh dấu trên giấy những chi tiết quan trọng nhất, sau đó sắp xếp lại theo hai hoặc ba chủ đề hoặc tin. Quy tắc cần nhớ Viết thông điệp cốt lõi trước khi bắt đầu bài báo, thậm chí trước khi xây dựng dàn ý. Viết thông điệp đó thật súc tích, trong một hoặc hai câu. Khi viết, tìm cách diễn đạt thông điệp đó một cách chính xác nhất, cụ thể nhất. Suy nghĩ chín trong đầu trước khi viết. (Fabienne Gérault, Đại học Báo chí Lille, Pháp) ________________________________________ Viết tít xen Nhưng đặt tít xen không đơn giản là vì thích hay không thích. Có những quy định khi nào và tại sao nên đặt tít xen. Diễn đàn Báo chí Việt Nam xin giới thiệu một vài gợi ý của giảng viên Fabienne Gérault thuộc Đại học Báo chí Lille, Pháp. Chức năng của tít xen - tít xen cho phép người đọc nghỉ lấy hơi khi đọc bài báo, nó tạo không gian thông thoáng cho mắt. - giãn mắt - là một lối vào bài báo. - trợ giúp bài báo. Với một người đọc đang mất dần hứng thú, nó có thể tạo ra hứng thú mới. - giúp tổ chức bài báo. Đặt tít xen ở đâu, khi nào? Tít xen nhất thiết phải có khi bài báo vượt quá 1.500 kí tự. Không bao giờ đặt tít xen ở ngay đầu bài báo, dưới sapô hoặc dưới tít phụ, cũng như ở ngay đầu một cột. Cứ sau khoảng một khổ báo, giữa hai đoạn cần một tít xen. Cần tránh làm cho bài báo về hình thức có hình bậc thang hay hình nằm ngang, bằng cách tránh dùng tít xen với các phỏng vấn dạng hỏi/trả lời, vì như thế sẽ khó đọc. Viết tít xen như thế nào? - Đơn giản, có nghĩa, trung thành với bài báo, ngắn gọn (chỉ một từ cũng được). Với mỗi cột, tít xen chiếm từ một đến ba dòng. - Tìm tít xen trong một hay nhiều đoạn tiếp theo những từ liên quan, chứa thông tin. Đó có thể là một công thức, một hình ảnh hay câu nói. Cần phải tìm thấy trong bài báo những chữ dùng ở tít xen. - Có thể viết các tít xen của một bài báo dưới một dạng duy nhất, bằng cách hòa hợp chúng để tạo ra ấn tượng khi đọc. - Có thể vừa viết bài vừa viết tít xen. Tuy nhiên phải chú ý kết quả cuối cùng sau khi dàn trang. Thường vào lúc này người ta mới viết tít xen. Tít xen phải gắn với đoạn tiếp theo chứ không phải đoạn trước đó. - Có hai lỗi cần tránh: 1/ dùng lại từ có trong tít xen khác hay trong tít; 2/ thay đổi chỗ của một tít xen đã viết. Có thể đẩy nó lên trên, chứ không được đẩy xuống dưới, bởi nó phải gắn với đoạn tiếp theo. Mở đầu Là một biến thể của tít xen. Chức năng của nó gần với chức năng của sapô, có tính gợi. Đây là một kiểu giãn mắt và là một lối vào bài báo. Nó gồm nhiều dòng, viết ở phông chữ khác và to hơn nhiều so với co chữ bài báo, đôi khi còn lớn hơn cỡ chữ của sapô. Thường đặt trong bài báo, phần không có minh họa, để làm giãn mắt giống như bằng một cửa sổ (philê). Dùng lại một câu có ý nghĩa, một công thức gây sốc, một trích dẫn trong bài và viết lại, và thường là bằng cách giảm nhẹ đi./. ________________________________________ phục Quan sát để có những chi tiết thuyết phục Tôi không phê phán bác biên tập viên lão làng nọ, thậm chí tôi rất phục bác vì viết hay như thế mà không cần nhìn thấy và cảm nhận trực tiếp. Nhưng tôi không khuyến khích các phóng viên trẻ làm việc theo cách này. Đương nhiên không phải lúc nào phóng viên cũng có thể có mặt khi sự kiện xảy ra, vì vậy nhiều khi phải phỏng vấn những người tham gia hay chứng kiến những sự kiện đó. Nhưng ở một số loại tin, bài thì chắc chắn cần quan sát trực tiếp. Ví dụ những tin về họp báo, hội nghị hay các bài viết chân dung và địa danh. Quan sát trực tiếp là phương pháp đáng tin cậy nhất để thu lượm thông tin. Không cần dựa vào nhân chứng vì họ có thể không nhớ hết hoặc chính xác được các chi tiết. Quan sát là cách tốt để xác minh tuyên bố của một người nào đó. Tự mình thấy thì sẽ biết tuyên bố đó có đúng hay không. Nếu trực tiếp ở hiện trường xảy ra sự kiện có thể lấy được những chi tiết thuyết phục. Với những chi tiết này, bạn có thể vẽ lên một bức tranh về khung cảnh đó cho độc giả. Có thể cho độc giả thấy lúc đó ở đấy thế nào. Nhà báo giỏi sử dụng mọi giác quan của mình: nhìn, ngửi, nghe, sờ, thậm chí nếm và "cảm nhận." Hãy hỏi mình: Mọi người đang làm gi? Họ làm việc đó như thế nào? Mình nghe thấy âm thanh gì? Mùi giống mùi gì? Cảm thấy thời tiết thế nào? rồi viết những chi tiết đó vào sổ tay. Một nhà báo đưa tin về một vụ xe đổ có thể miêu tả khói đen bốc lên trời, mùi nhiên liệu, sức nóng phát ra từ chiếc xe bốc cháy, tiếng kêu cứu của những người sống sót. Quan sát trực tiếp cũng giúp nhà báo hiểu hơn về sự kiện, một vấn đề hay một con người. Nếu đang viết về một nhà máy mới, bạn sẽ hiểu rõ hơn sau khi đến đó thăm. Nếu viết về một cầu thủ bóng đá, bạn sẽ có một bài viết thuyết phục hơn sau khi xem cầu thủ đó chơi. Khi nói chuyện với mọi người, hãy quan sát phản ứng của họ: Họ có nhìn đi chỗ khác khi bạn hỏi những câu hỏi nhạy cảm không? Quan sát xung quanh họ: Bàn làm việc bừa bãi hay ngăn nắp; trên tường treo loại tranh gì? Tất cả những điều này càng cụ thể thì càng giúp bạn viết được bài hay. Nhà báo giỏi không nói cho chúng ta biết người đàn ông đó già mà chỉ cho chúng ta thấy: ông ta tóc hoa râm, tay nhăn nheo và đi lề mề. Nhà báo giỏi sử dụng mọi giác quan của mình: nhìn, ngửi, nghe, sờ, thậm chí nếm và "cảm nhận." Nhưng không phải tất cả các chi tiết mình quan sát thấy đều đưa hết vào bài viết mà phải biết lựa chọn. Bởi vì không phải tất cả mọi chi tiết mà mình quan sát thấy đều liên quan đến sự kiện. Nhìn thấy người ta ăn trưa món gì không có nghĩa là phải miêu tả nó trong bài. Có thể bạn để ý thấy một thương nhân mà mình đang phỏng vấn đeo một chiếc cà vạt có in hình một con voi. Nhưng chiếc cà vạt không nói lên điều gì quan trọng về thương nhân đó. Vì vậy đừng kể nó ra. Nhưng nếu như thương nhân đó là một người bảo vệ động vật hoang dã và ông ta đeo một chiếc cà vạt với hình một con voi trên đó, thì đấy sẽ là một chi tiết hay. Sau đây là những ví dụ cho thấy sự quan sát khéo léo sẽ làm cho câu chuyện sinh động như thế nào. Lưu ý những tình tiết rất có ý nghĩa xuất phát từ việc sử dụng mọi giác quan. Trước hết xin giới thiệu phần mào đầu của một bài, đăng trên nhiều tờ báo của Mỹ và châu Á, về sự phát triển công nghiệp tác động có hại như thế nào lên một trong những thành phố được yêu thích nhất ở Thái Lan. Chiang Mai, Thái Lan - Tại năm cổng chính của khu thành cổ ở Chiềng Mai, gần đây người ta tụ tập để tiến hành một nghi lễ cổ xưa có tên gọi là Inthakhin. Các nhà sư đạo Phật trong trang phục màu vàng cam tụng kinh trong khi mọi người dâng hoa, hương và nến để cầu mưa và mùa màng bội thu. Nhưng tiếng còi và tiếng động cơ trong đám tắc đường gần cổng thành lấn át tiếng tụng kinh và khói xe ôtô, xe máy át đi mùi hương thơm. Sau đây là phần mào đầu của một bài khác, đăng trên nhiều báo ở châu Á, về việc trẻ em bị lạm dụng ở Campuchia. Phnom Penh, Campuchia - Mắt em to, má em phính và em mặc chiếc áo phông đỏ chói, chiếc váy trắng và đi đôi dép mới. Trên tường trong căn phòng em có dán một bức áp phíc có hình trẻ em vui tươi, ánh nắng và chú chim bồ câu. Những đứa trẻ khác đang hát bên ngoài. Nhưng em nhìn chăm chăm xuống nền nhà, không chịu nhìn vị khách đến thăm. Trong cuộc nói chuyện một giờ đồng hồ, không làm thế nào để em cười được. Cô bé mới 10 tuổi. Ba tuần trước, em chạy thoát khỏi một nhà chứa mà bố em, một cảnh sát đã bán em vào đó. Rõ ràng, xét hai ví dụ kể trên, có thể thấy rõ rằng những phóng viên không có mặt tại hiện trường sẽ không thể có những đoạn mô tả đầy cảm xúc như thế. Những bài viết về tình trạng ô nhiễm môi trường hay tệ nạn buôn bán trẻ em sẽ chỉ như những tin tức thông thường, có phần... khô khan./. ________________________________________ Thủ thuật 3: Chuẩn bị trước Chìa khóa để đưa tin tốt về vấn đề môi trường là chuẩn bị trước thật kỹ, dù là phóng viên mới vào nghề hày phóng viên kỳ cựu. Những phóng viên mới phụ trách vấn đề môi trường có thể thấy choáng ngợp với những sự phức tạp khi chuẩn bị cho một cuộc phỏng vấn hay hội thảo. Song các “tân binh” này có thể được tha thứ về việc không biết tất cả những khía cạnh của lĩnh vực mà họ phụ trách. Chẳng hạn, nếu nguồn tin nói đến “Ủy ban Brundtland” – tức một ủy ban của Liên Hợp Quốc về môi trường và phát triển – và bạn là một phóng viên mới bước vào lĩnh vực môi trường thì đừng e ngại đặt câu hỏi nếu bạn không biết về ủy ban đó. Phóng viên phải luôn sẵn sàng, và có khả năng, đặt câu hỏi. Trong khi đó, những phóng viên đã có vài năm kinh nghiệm đưa tin về môi trường được trông đợi là sẽ hiểu biết hơn về nhiều vấn đề cũng như thuật ngữ trong ngành này. Một phóng viên môi trường kỳ cựu mà còn hỏi nguồn tin về “Ủy ban Brundtland” thì có thể sẽ bị giảm uy tín đáng kể. Những phóng viên sau mấy năm đưa tin về môi trường vẫn không hiểu rõ về các vấn đề cơ bản có thể sẽ bị coi là lười nhác và không chịu học hỏi để theo kịp những diễn biến mới nhất. Một vài phóng viên có thể lập luận rằng họ không cần phải học về môn này. Một số người sẽ nói rằng họ không có thời gian rỗi để học khi phải đưa tin về một lĩnh vực rộng lớn như môi trường, nhất là khi họ vừa phải phụ trách lĩnh vực môi trường, thỉnh thoảng lại còn phải viết về các lĩnh vực khác. Rất ít người làm báo có bằng cấp về khoa học bởi hầu hết các phóng viên vốn tốt nghiệp các ngành xã hội, và việc nhiều phóng viên môi trường không có kiến thức nền về lĩnh vực này là điều dễ hiểu. Một cách để nâng cao kiến thức là theo các khóa học nhập môn về môi trường và sinh thái tại một trường đại học. Nhưng cách này không dễ thực hiện bởi các phóng viên thường quá bận rộn. Các nguồn tin thường quan niệm rằng phóng viên đã hiểu hết về lĩnh vực của họ. Nhưng môi trường là một chủ đề quá lớn rộng, không thể nào biết hết mọi thứ được. Cách học tốt nhất là đặt câu hỏi và giải thích các câu trả lời một cách rõ ràng, chính xác. Kể cả những phóng viên kinh nghiệm cũng có thể sử dụng thủ thuật này khi muốn tìm hiểu thông tin mới. Phóng viên có trách nhiệm tự học để có thể “dạy” độc giả của họ. Họ có thể tham dự các hội thảo, hội nghị chuyên đề, đọc sách và các tạp chí chuyên ngành, tìm hiểu các thông tin cơ bản thông qua các nhà khoa học hay chuyên gia, và trò chuyện với những đồng nghiệp nhiều kinh nghiệm. Và các phóng viên cũng nhớ giữ lại những thông tin họ ghi lại được để tham khảo sau này. Luôn nhớ rằng học về một môn học mới có thể mất thời gian nhưng về lâu dài nó có thể giúp cho cả sự nghiệp. Phóng viên biết càng nhiều thì họ càng nhanh chóng nhận ra những khía cạnh chính của một câu chuyện. Và rõ ràng, những phóng viên nắm vững kiến thức về lĩnh vực của mình có nhiều khả năng viết những bài hay và có tác dụng giáo dục với công chúng hơn. Một phóng viên bị tiếng là không chuẩn bị kỹ có nguy cơ bị từ chối trả lời phỏng vấn trong tương lai. Những phóng viên kinh nghiệm phải nghiên cứu rất nhiều trước khi phỏng vấn hay tham dự hội thảo, tìm hiểu kỹ về chủ đề cũng như những thông tin cơ bản về đối tượng sẽ phỏng vấn. Một phóng viên được 20 phút phỏng vấn một nhà khoa học nổi tiếng thế giới không thể phí phạm thời gian để hỏi những câu như “Tên ông viết như thế nào?” hoặc “Ông có thể giải thích về hiệu ứng nhà kính không?” Vấn đề quan trọng ở đây là: Hãy làm bài tập ở nhà! (Peter Nelson) (Lưu ý: Đây là tài liệu dịch của Diễn đàn Báo chí Việt Nam-VJ để các thành viên tham khảo. Việc sử dụng nội dung dịch thuật vào các mục đích thương mại nếu bị khiếu kiện về vấn đề bản quyền, VJ hoàn toàn không chịu trách nhiệm. 10 thủ thuật sẽ được đăng tải thàn Sapô - chiếc mũ không che khuất bài báo Thứ tư, 15 Tháng 3 2006 13:48 minhlq Chức năng của sapô - Hoàn thiện tít, bằng cách nói rõ chủ đề bài báo và góc độ mà bạn lựa chọn xử lý. Giúp độc giả hình dung bài báo sẽ nói gì. - Tóm tắt thông tin, bằng cách đưa ra thông tin chủ yếu nếu cần phải dừng lại ở đó. - Giải thích bài báo, bằng cách chỉ ra tại sao tác giả chọn viết về sự kiện hay hiện tượng này. Ở đây cần vận dụng luật xa gần để giúp độc giả hiểu rằng bái báo có thể liên quan đến họ và họ sẽ được lợi khi đọc nó. - Nêu rõ hoàn cảnh, đặc biệt với thể loại phỏng vấn, điều tra dài kỳ, bài viết về sự việc thời sự đã qua. Đối với một bài viết nhiều kỳ, sapô gợi lại những kỳ trước. Với phỏng vấn, nó giới thiệu vắn tắt người được phỏng vấn và gợi vấn đề mà người đó đề cập đến. - Thông báo bố cục: đây là một cách phát triển thông điệp cốt lõi của bài báo mà tỏng tít đã nhắc đến. Rất cần thiết với những độc giả đọc nhanh, bởi cách này rõ ràng. - Mời đọc: việc lựa chọn từ ngữ và cấu trúc câu rất quan trọng trong sapô. Nếu khô khan quá thì sẽ khiến độc giả nản lòng. - Sapô là một yếu tố đập vào mắt độc giả, nằm giữa tít và bài báo, quan trọng trong việc trình bày trang. Dùng co chữ khác và to hơn chữ trong bài báo, để cân bằng phần chữ, phần trắng và phần minh họa một trang báo. Hai loại sapô Sapô có tính thông tin hay khơi gợi hoặc chứa đựng ít nhiều cả hai yếu tố, giống như tít. Sapô có tính thông tin trả lời một cách đầy đủ nhất có thể được cho các câu hỏi tham khảo, nhắc lại góc độ của bài báo bằng cách làm rõ nó. Đó là sapô - vua đối với các nhật báo, báo ra định kỳ, báo của các cơ quan thể chế hoặc doanh nghiệp. Đây là loại sapô giản dị, trung lập, nghiêm túc. Với sapô có tính khơi gợi, các sự việc đôi khi được coi là đã được biết đến. Sapô ở đây đưa ra ý tưởng chung của bài báo, góc độ và giọng điệu của bài báo. Thích hợp với phóng sự, chân dung, một số thể loại phỏng vấn và bài tổng hợp viết cho các tạp chí. Lúc nào cần viết sapô, độ dài như thế nào? Nhất thiết phải viết sapô khi bài báo đủ dài (hai trang, thậm chí ngắn hơn). Độ dài của sapô phụ thuộc độ dài của bài báo. Một số phóng viên có thói quen viết sapô trước khi viết bài, điều này giúp họ xác định rõ góc độ xử lý hoặc đặt mình trong cùng một "tông" với bài viết. Một số khác viết sapô sau, nhất là khi phụ thuộc vào vị trí của bài trên makét. Đôi khi sapô do một biên tập viên khác viết. Cẩn thận với những sapô giả (không được viết) mà thật ra là phần đầu của một bài báo được trình bày đồ họa khác đi. (Fabienne Gérault, Đại học Báo chí Lille, Pháp) Mở đầu và kết bài ra sao Không ít bài nêu lên một chủ đề gây chú ý nhưng phần mở đầu quá tầm thường, đồng nghĩa với khả năng mất một số bạn đọc hoặc khiến họ có ấn tượng không hay. Trong khi đó, có nhiều trường hợp phóng viên viết được phần mở đầu rất tốt, cách dẫn giải câu chuyện cũng rất logic nhưng đến phần kết lại hụt hẫng, thậm chí cụt. Nhiều người cho rằng ai viết văn hay thì làm báo giỏi. Điều này chưa chắc nếu phong cách viết văn được "bê" nguyên xi vào trong báo. Nhiều nhà văn quen với kiểu tả tình tả cảnh, trong khi báo chí đòi hỏi đề cập trực tiếp vào vấn đề. Nhưng nếu nhà báo chỉ thuần túy phát hiện thông tin giỏi mà không biết đặt vấn đề, không biết dẫn dắt người đọc đi đến hết câu chuyện thì cũng không đạt được mục đích của mình. Mở đầu hay không phải chuyện đơn giản nhưng ít ra nó còn được chú ý nhiều, chứ phần kết thì nhiều khi bị coi nhẹ. Thực ra, mở đầu và kết bài đều có ý nghĩa lớn. Mở bài tốt giúp cho người đọc thấy quan tâm hơn đến bài vào và tiếp tục tìm hiểu nó, một câu kết hay sẽ khiến độc giả có cảm tưởng về một bài viết "hoàn thiện". Giảng viên Fabienne Gérault thuộc Đại học Báo chí Lille của Pháp đưa ra một số gợi ý sau: Mở đầu Đây không phải là một đoạn mở đầu dài dòng giới thiệu sự việc, nhân vật, hay vấn đề, mà là ngược lại. "Catch phrase": nó phải tóm được độc giả! Đây là một trong những đoạn khó viết nhất trong một bài báo. Những không phải bao giờ phóng viên cũng có cảm hứng khi đặt bút viết. Chính vì thế phải đặt ra câu hỏi: làm thế nào thu hút được người đọc? Làm thế nào để đưa ra "cú đấm quyết định" cho bài báo của mình? Đanh thép, cô đọng, nhịp nhàng, đó nhất thiết phải là một câu ngắn. Các từ ngữ đi thẳng vào vấn đề, sao cho độc giả hiểu ngay chủ đề của bài báo. Mở đầu phải độc lập với các tít, sapô và viết một cách tự do. Đây là một mẹo viết thu hút sự quan tâm chú ý của độc giả. Đây là sản phẩm của trí tưởng tượng sáng tạo của mỗi người. Sau đây là một số cách viết phổ biến: - một bức ảnh: định vị sự việc bằng một miêu tả. Độc giả cần được "nhìn thấy". - một trích dẫn: thích hợp khi một hoặc nhiều người được phỏng vấn. - một câu chuyện: một giai thoại, miễn là có ý nghĩa. Độc giả rất thích. - một công thức quen thuộc: có liên quan đến chủ đề. - đổi hướng công thức: thay đổi một từ và dùng một câu nổi tiếng. - một hình ảnh: hình ảnh này sẽ là biểu tượng của bài. - một châm ngôn: có thể tự nghĩ ra hoặc lấy trong dân gian. - một nghịch lý: đề cập tới chủ đề bằng cách không ai ngờ tới. - một điều kỳ cục: gợi sự tò mò bằng một hình ảnh, một sự việc bất bình thường hoặc lạ. - một khẳng định: phải có ý nghĩa hoặc bất ngờ. - một câu hỏi: không nên lạm dụng và đưa ngay ra câu trả lời. - một sự tương tự: liên tưởng tới một hình ảnh hoặc kỷ niệm của độc giả. - một sự mỉa mai, một câu khác thường, một câu chơi chữ… Trong một tờ báo cần có những mở đầu khác nhau. Nhà báo cần đổi mới. Với loại bài tin tức dạng hàng ngày thì chỉ cần đưa ra sự việc và thông điệp chủ yếu có tính thời sự. Kết bài Làm thế nào để độc giả có ấn tượng tốt về bài báo? Phần kết của bài không phải là: - nơi chúng ta vội vã lướt qua những gì chưa nói trong bài. - một bài học đạo đức (không nên thêm mắm muối vào bài báo). - một kết luận của bài văn nghị luận có tính tóm tắt hay tổng hợp. - một lời chào: đừng viết "phần tiếp theo ở số báo sau…". Một bài báo là một tác phẩm hoàn chỉnh. Không nhất thiết phải có kết luận đối với các bài mang tính thông tin thuần túy, các phỏng vấn (trừ phi chọn được câu hỏi cuối cùng thật hay). Ngược lại, tường thuật và bình luận bắt buộc phải có kết. Yêu cầu cũng giống như với phần mở đầu. Mạnh mẽ, dứt khoát, kết luận phải dùng câu ngắn, hình tượng, độc đáo. Nó đem lại cảm tưởng cuối cùng. Thông thường, trước phần kết có hai hoặc ba câu, cũng ngắn, chuẩn bị cho "kết luận của kết luận". Đôi khi chỉ cần một hay hai chữ là đủ. Kết bài giúp cho người biên tập: - mở ra góc độ mà anh ta đã đóng lại tối đa ở ngay đầu bài báo. Vì vậy nó gợi sự quan tâm, tò mò, đặt câu hỏi và mở ra triển vọng. - đóng góc độ lại, bằng cách quay lại với thông điệp cốt lõi (khóa cái khóa lại Một mẹo hay: câu cuối cùng dùng lại các từ của tít hoặc ít nhất là một số từ./. Bí quyết để có tin bài hay Dưới đây là một số bí quyết trong cuốn "Cẩm nang viết tin" của Peter Eng và Jeff Hodson, Quỹ Tưởng niệm Báo chí Đông Dương phát hành. Nền tảng: Thu thập thông tin Để viết tin hấp dẫn phải chú ý tới nhiều vấn đề, nhưng trước hết, phải công nhận một điều là sẽ không thể viết hay được nếu không làm tốt công việc thu thập thông tin. Phải làm công tác phóng viên tốt thì mới hiểu rõ được vấn đề định viết. Thu thập thông tin đầy đủ sẽ có được nhiều chi tiết và trích dẫn để làm cho bài viết có tác động mạnh. Muốn làm cho bài viết trở nên sống động thì phải dùng những trích dẫn và miêu tả mạnh, những mẩu chuyện và ví dụ về con người thực cũng như những chi tiết cụ thể mà độc giả có thể hiểu, nghe hoặc sờ thấy ngay, thay vì những quan niệm mơ hồ, chung chung. Muốn được như thế thì phải quan sát kỹ khi đi lấy tin. Làm rõ, đơn giản hóa Đơn giản là một trong những điều thiết yếu cho một bài viết hay. Để đơn giản thì nên dùng cách viết trực tiếp, sử dụng cấu trúc chủ ngữ-động từ-tân ngữ. Phải cô đọng và không dùng những từ ngữ không cần thiết. Nên sử dụng ngôn ngữ hằng ngày, tránh dùng thuật ngữ vì đó là những ngôn ngữ chuyên ngành, ít người hiểu được. Tránh dùng những ngôn từ sáo rỗng - những câu được sử dụng quá nhiều đến mức chúng chẳng còn ý nghĩa gì nữa. Ví dụ "những trại tị nạn trải dài," "những khu du lịch sang trọng" và "sự bất ổn chính trị được khơi mào bởi những tiên đoán." Nếu thấy khó viết thì cứ coi như mình đang kể câu chuyện đó cho một nông dân nghèo ở vùng quê, hoặc cho ông chú mình bán hàng ở chợ. Bạn sẽ kể chuyện đó cho họ như thế nào? Đừng viết những câu dài, phức tạp. Đừng đưa hơn 1 ý vào trong một câu. Hãy sử dụng những từ ngữ dễ hiểu. Đừng cố gây ấn tượng với độc giả bằng những từ đao to búa lớn. Ví dụ, thay vì nói "phục viên hóa" thì có thể nói "giảm quy mô quân đội." Tuy nhiên, đơn giản hóa cũng có nghĩa là sử dụng những từ ngắn hơn thay cho những từ dài. Ví dụ "diện tích phòng ở" có thể thay cho "diện tích nơi cư trú." Nếu thấy khó viết thì cứ coi như mình đang kể câu chuyện đó cho một nông dân nghèo ở vùng quê, hoặc cho ông chú mình bán hàng ở chợ. Bạn sẽ kể chuyện đó cho họ như thế nào? Bài viết hay có đặc điểm là tự nhiên và mang tính chất hội thoại, cứ thể như là mình đang nói (nhưng không phải là văn nói). Đừng cố gây ấn tượng với độc giả bằng cách hành văn của mình. Nghĩa vụ của bạn là làm một liên lạc viên, một người kể chuyện. Sử dụng những động từ và danh từ mạnh Nhạc đám cưới đang xập xình hay đang bùm bùm? Nền kinh tế đang được cải thiện hay đang bật dậy? Hãy sử dụng nhưng động từ cụ thể và động từ chủ động thì tốt hơn động từ bị động. "Cảnh sát đã bắt kẻ tình nghi" tốt hơn là "kẻ tình nghi đã bị cảnh sát bắt." Danh từ cụ thể tốt hơn là chung chung, không rõ. "Một cậu bé 15-16 tuổi" thì tốt hơn là nó "một thanh niên". Tránh sử dụng quá nhiều tính từ và phó từ bổ nghĩa. Thường thì chúng chỉ làm cho câu dài thêm chứ ít có tác dụng. Những động từ và danh từ mạnh để lại cho độc giả một ấn tượng khó quên. Nhưng đừng có nói bốc lên. Không phải tất cả những cuộc tranh cãi giữa các chính trị gia đều là những "cuộc chiến nẩy lửa". Đôi khi chỉ là những tranh cãi bình thường. Không phải khó khăn nào đối với Chính phủ cũng là một "cuộc khủng hoảng". Cũng có lúc chỉ là một trục trặc. Chỉ ra, chứ đừng bảo Hãy sử dụng những chi tiết và ví dụ cụ thể để minh hoạ cho ý chung chung, và sử dụng những từ cụ thể bất cứ khi nào có thể: • Đừng nói công viên "đẹp lắm". Từ đó mơ hồ khó hình dung. Đẹp như thế nào? Hãy miêu tả hoa lá, cây cối, ao hồ, màu sắc, mùi hương. • Đừng nói nhà "cũ". Hãy chỉ cho họ thấy bằng cách miêu tả lớp sơn đã bong tróc, chiếc cổng gỉ sắt và cửa kính vỡ. • Đừng nói là người bán rau rất "vui". Hãy tả bà ấy nở nụ cười tươi tắn trên khuôn mặt như thế nào. Để có tin hay thì phải dựa vào quan sát tốt, làm cho độc giả cảm thấy cứ như là đang được chứng kiến sự việc. Làm cho họ thấy, nghe, cảm và hiểu được. Quan trọng là phải thấy mọi người đang làm gì. Tin bài hay, đặc biệt là bài phải diễn tả được hành động của nhân vật để độc giả hình dung ra toàn bộ khung cảnh đang chuyển động. Seng Sophoan, một sinh viên báo chỉ ở Campuchia, tả một cô bé 17 tuổi nhớ lại mình đã bị bán đến nhà chứa như thế nào. Có thể chỉ cần viết "cô gái khóc," nhưng không, phóng viên đó diễn tả hiệu quả hơn nhiều: Sok Na túm lấy tay áo dài của chiếc áo màu nâu để lau giọt nước mắt. Xử lý con số Con số quan trọng vì nó làm cho người đọc tin vào bài viết. Nếu bạn đang viết một bài về sự lây lan của virus HIV, bạn đọc sẽ muốn biết có bao nhiêu người mắc virus này. Nhưng con số chẳng có ý nghĩa lắm nếu nó không được so sánh với những con số khác. Nếu kể bao nhiêu trường hợp mắc AIDS năm nay, thì nên so sánh với số liệu năm ngoái. Rồi so sánh cả hai con số với toàn bộ dân. Tương tự đối với ngân sách. Tất cả các tin, bài viết về ngân sách mới của một cơ quan thì nên so sánh nó với ngân sách năm ngoái. Cao hơn hay thấp hơn và là bao nhiêu? Nếu là số liệu quý I thì so nó với quý I năm ngoái. Đưa con số không thôi chưa đủ. Cần phải giải thích lý do đằng sau sự thay đổi con số đó. Vì sao tỷ lệ nhiễm AIDS tăng? Vì sao ngân sách năm nay cao hơn? Không có các câu trả lời này, con số hầu như chẳng có mấy ý nghĩa. Phải biết chọn số liệu và cẩn thận khi sử dụng. Vì bài có quá nhiều số liệu sẽ khiến độc giả ngủ gật ngay. Xem liệu bạn có còn thức nổi mà đọc đoạn trích lấy từ một cái tin viết về việc sản xuất lúa mùa mưa ở Lào như sau hay không: Houaphan đã gieo cấy được 9.000 ha lúa, tương đương với 80% trong tổng số, Sayaboury 11.700 ha, tương đương với 53,9% trong tổng số, Phongsaly 2.300 ha, tương đương với 40% trong tổng số, Xieng Khuang 12.555 ha, tương đương 85% trong tổng số, Khammuan 35.800 ha tương đương 50% trong tổng số, Savannakhet 85.000 ha, tương đương 79% trong tổng số, Saravan 30.000 ha, tương đương 64% trong tổng số, Champassak 46.000 ha, tương đương 56% trong tổng số, Attapeu 8.000 ha, tương đương 60,6% trong tổng số. Chỉ có độc giả nghiêm túc nhất mới đủ kiên nhẫn để đọc tiếp. Quá nhiều con số. Tốt hơn là để những con số đó trong một bảng riêng. Có thể bạn đã thu nhặt được nhiều dữ liêu, nhưng đừng có đưa cả nội dung cuốn vở ghi vào trong bài. Chỉ sử dụng những con số quan trọng nhất. Nếu có thể thì làm tròn số. Thay vì nói 11.235.684 người, thì viết "11,2 triệu." Thay vì nói "48,75% du khách là người Nhật" thì viết "gần nửa." Đôi khi con số rất khó hiểu trừ khi được so sánh với những cái khác mà chúng ta có thể hình dung. Ví dụ, cơ thể con người có hàng chục nghìn km mạch máu. Rất nhiều, nhưng khó tưởng tượng. Thử viết, "Cơ thể con người có nhiều mạch máu đến nỗi chúng có thể quấn quanh hành tinh này hai lần nếu được nối lại với nhau". Lúc ấy, con số trở thành một bức tranh và dễ tưởng tượng hơn. Một phóng viên được bảo rằng những thanh sắt trong một tòa nhà lớn được kéo mạnh tới mức chúng tạo ra một lực 4 triệu kg. Nhưng 4 triệu kg có nghĩa gì? Anh ta hỏi một kỹ sư và người đó nói rằng: Như vậy sẽ giống "độ nặng của 220 chiếc xe con chồng lên nhau." Sự so sánh như vậy giúp độc giả dễ hình dung ra lực đó mạnh như thế nào. Nhịp điệu và sự đa dạng Viết hay có giai điệu của nó. Ví dụ: Đầu tiên có Cuộc cách mạng Xanh Bây giờ là Cuộc cách mạng Gen Bou Saroen, phóng viên tờ Phnom Penh Post (Bưu điện Phnôm Pênh) đã viết phần mào đầu này cho một bài về sự thay đổi của nông nghiệp Thái Lan. Rất có vần điệu. Hai câu có cùng một cấu trúc. Vì vậy làm nổi lên sự khác biệt giữa các từ chính: xanh và gen. Phần mào đầu này được dựng lên một câu chuyện về lương thực trồng từ hạt đã được biến đổi gen bằng phương pháp khoa học. Điều quan trọng là phải biết thay đổi độ dài của các câu. Viết một câu dài cũng được nhưng nó phải xuôi và đưa tới cho độc giả những thông tin quan trọng và lý thú. Tiếp đó là một câu ngắn để tránh nhàm chán. Giọng văn Giọng văn của bài viết nên thích hợp với câu chuyện. Nếu viết về một tai nạn làm chết nhiều nạn nhân thì giọng văn nên nghiêm túc. Nếu viết một bài về một người đàn ông bán khỉ nhựa kiếm sống thì giọng văn nên nhẹ nhàng thoải mái. Viết lại Khi đã hoàn thành với phần nháp của bài viết, đừng vội thoả mãn. Hãy lướt lại câu chuyện một lần nữa. Tự biên tập và hãy đánh giá thật khắt khe với mình. Cần tự hỏi: mình có thể làm cho nó rõ hơn không? Có thể làm cho nó đơn giản hơn nữa không? Sách phong cách (Style Guide) Có những điều đúng sai trong ngữ pháp và chính tả. Nhưng đối với từ và cấu trúc thì không nhất thiết. Có nhiều cách ngắt câu. Để thống nhất thì các cơ quan báo chí nên có cuốn sách về nguyên tắc chính tả, chấm câu, con số, v.v... Theo cuốn sách đó, mọi phóng viên và biên tập viên trong đơn vị sẽ viết đúng theo một cách. Tờ báo đó sẽ chuyên nghiệp hơn./. ________________________________________ Viết phóng sự: Khi sự thật là trên hết Nhưng lời nói ấy, cho đến nay và mai sau, lại có thể “tư vấn” cho những ai chọn nghề báo làm nghiệp dĩ. Rằng: Có những sự thật như thể “vạch áo cho người xem lưng”, như thể phơi lộ vết chàm lỡ nhúng để làm tổn thương chính mình, “người mình”, đất nước mình trước thiên hạ. Nhưng ngẫm cho cùng, và thực tế đã chứng minh mạnh mẽ rằng, nói lên sự thật – đặc biệt là loại sự thật làm đau xót cả cộng đồng mà bản năng con người luôn muốn che đậy – là một trong những phẩm chất làm vinh danh cộng đồng ấy, đất nước ấy, dân tộc ấy. Phải có trình độ dân trí cao, tổ chức xã hội cao, có hệ thống pháp lý minh bạch, có đời sống dân chủ mới có đất cho sự thật lên tiếng nói. Sự thật được phanh phui trong loạt phóng sự điều tra Buried Secrets, Brutal Truth (Bí mật chôn vùi, sự thật tàn bạo) của báo The Blade ở bang Ohio là loại sự thật cay đắng như thế, đối với quân đội Mỹ, nhân dân Mỹ. Đăng vào giữa tháng 10 năm 2003 và đoạt giải Pulitzer 2004. Đây là giải Pulitzer đầu tiên của tờ báo địa phương có tuổi xuất bản hơn 150 năm này. Ngay sau đó, những tờ báo danh tiếng nhất nước Mỹ đã xin phép The Blade đăng lại thiên phóng sự Buried Secrets, Brutal Truth, để cả nước Mỹ có thêm cơ hội biết được sự thật bị chôn vùi hơn 36 năm. Nhiều nhà xuất bản trên thế giới cũng đã vào cuộc. Đọc Buried Secrets, Brutal Truth những người viết phóng sự có thể nhặt được vài kinh nghiệm về viết sự thật. Phong cách cổ điển Buried Secrets, Brutal Truth xuất hiện vào thời điểm thể loại phóng sự điều tra rơi vào tình trạng suy yếu toàn cầu, đặc biệt ở khối báo chí phương Tây. Không phải vì các nhà báo giữ chuyên mục phóng sự điều tra đồng loạt đánh mất năng lực tác nghiệp, càng không phải bạn đọc đồng loạt quay lưng với thể loại hấp dẫn nhất trên mặt báo là phóng sự điều tra. Mà có một thực tế là, các phóng viên điều tra hiện nay không cần “động thủ” vẫn có đủ thông tin để viết phóng sự dạng điều tra. Sự phát triển mạnh mẽ các tổ chức phi chính phủ (NGO) cũng như các bộ phận quan hệ cộng đồng (PR) của rất nhiều cơ quan, tổ chức, tập đoàn đã từng giờ, từng ngày tạo nên nguồn tin khổng lồ cho báo chí, trên mạng internet cũng như trong hồ sơ, trong đó có cả hồ sơ điều tra nghiêm chỉnh, do các điều tra viên chuyên nghiệp thực hiện. Nhà báo không còn giữ vai trò chính trong chặng đường phát hiện thông tin mà chỉ cần ngồi ở phòng tin có máy điều hòa để “xử lý thông tin” được cung cấp. Nói xử lý vì những nguồn tin khi cung cấp miễn phí thông tin cho các tòa báo đều nhằm mục đích riêng. Tất nhiên không loại trừ mục đích nói lên sự thật của những tổ chức đứng đắn. Hãy nhìn lại một sự kiện chấn động toàn cầu gần đây và thử đặt câu hỏi: Ai phát hiện việc lính Mỹ tra tấn tù nhân tại Afghanistan năm 2003? Không phải nhà báo mà là tổ chức nhân quyền quốc tế. Theo các thống kê, nguồn tài chính dành cho việc thu thập và tìm kiếm thông tin đang giảm đi tại phần lớn những tòa báo. Vì thế, người ta đã có lý khi cho rằng Buried Secrets, Brutal Truth là thiên phóng sự điều tra được thực hiện theo phong cách cổ điển. Báo The Blade đã không tiếc kinh phí cử ba phóng viên Michael D. Sallah, Mitch Weiss, Joe Mahr và phóng viên ảnh Andy Morrison bay sang Việt Nam, tiếp xúc các nhân vật liên quan đến các vụ thảm sát ở thung lũng sông Vệ tỉnh Quảng Ngãi do trung đội thám báo Tiger Force (Mãnh Hổ) thuộc Đại đội chỉ huy của Tiểu đoàn 1 Trung đoàn 327 Sư đoàn dù 101 thực hiện vào năm 1967. Các nhà báo The Blade đã đi qua rất nhiều bang nước Mỹ để phỏng vấn các cựu binh thuộc đơn vị Tiger Force và các nhân vật liên qua cũng như đi-về Washington-Ohio như con thoi trong vòng tám tháng trời để tìm kiếm thông tin từ hàng ngàn trang tư liệu ở Cục lưu trữ Quốc gia. Những chuyến đi, những cuộc phỏng vấn trực diện đã phục hồi độ tin cậy cũng như vẻ đẹp riêng của thể phóng sự điều tra. Trong đó, vấn đề đạo đức của nhà báo cũng được nhấn mạnh. Kurt Franck, trưởng ban biên tập tin của The Blade phát biểu: “Chúng tôi đăng tải thông tin lính Mỹ thảm sát dân thường Việt Nam 36 năm trước như một nghĩa vụ đạo đức báo chí”. “Thời sự than hồng” Có nhiều tình huống để khai mở ý tưởng cho một thiên phóng sự điều tra: Từ thư bạn đọc, từ bản báo cáo của một tổ chức chính trị xã hội, từ sự rò rỉ thông tin của một tập đoàn kinh tế, từ bản tin của đồng nghiệp, từ một phiên tòa... Ý tưởng thực hiện phóng sự Buried Secrets, Brutal Truth khởi đi từ những trăn trở của xã hội Mỹ hiện tại với món nợ chiến tranh Việt Nam trong quá khứ. Các nhà phóng sự điều tra gọi loại đề tài này là “nổi gió thổi bùng ngọn lửa đỏ từ hòn than hồng vùi trong tro xám”. Quá khứ được hâm nóng bởi những cuộc chiến tranh Mỹ đang tiến hành trên thế giới, nóng nhất là Iraq. Hơn thế, ý tưởng đó đã trở thành một quyết định đặc trưng của nghề báo, nghề cung cấp sự thật cho công chúng, khi trưởng ban biên tập tin của The Blade cho biết: “Chúng tôi đã bắt đầu từ chỗ chính phủ Mỹ dừng lại”. Chính phủ Mỹ đã muốn “quên” sự kiện Trung đội thám báo tinh nhuệ Tiger Force thảm sát dân thường Việt Nam tại tỉnh Quảng Ngãi trong suốt 7 tháng trời của năm 1967. Trong thực tế, Bộ quốc phòng Mỹ đã mở một cuộc điều tra về hành vi tàn bạo của Tiger Force cũng như việc cố tình thực hiện sai lạc nhiệm vụ của sĩ quan chỉ huy đơn vị này. Cuộc điều tra ròng rã hơn bốn năm, từ 1971 đến 1975 với một quy mô rộng khắp. Hơn 100 điều tra viên tỏa ra 63 thành phố ở Mỹ và ở nước ngoài như Đức, Hàn Quốc, Philippines để thu thập chứng cứ. (Điều lạ là không đến chiến trường xưa Việt Nam). Kết luận ban đầu của cuộc điều tra đã được chuyển đến Lầu Năm Góc và Nhà Trắng. Trong đó xác định có 18 quân nhân thuộc Trung đội thám báo Tiger Force phạm các tội ác chiến tranh, từ tội làm trái nhiệm vụ, hành hung đến tội giết người dân thường. Nhưng đã không có ai trong số 18 “nhân vật” ấy phải ra tòa án binh. Họ bình yên tiếp tục đời binh nghiệp, thậm chí được khen thưởng. Chính phủ Mỹ đã dừng lại ở đấy. Và từ đấy, The Blade bắt đầu, với thể loại mạnh mẽ nhất, hiệu quả chính trị xã hội cao nhất của báo chí: phóng sự điều tra. Thật ra đã có những tố cáo tội ác đơn vị Tiger Force từ năm 1969 của Dennis Stout, phóng viên tờ báo quân đội Screaming Eagle. Với cương vị phóng viên chiến trường Dennis Stout đã chứng kiến binh sĩ Tiger Force hành quyết một lúc 35 dân làng không có vũ khí ở thung lũng sông Vệ, Quảng Ngãi năm 1967. Ông nói với The Blade: “Họ dẫn từng nhóm 5 người ra bờ ruộng, bắn chết từng người. Tôi không quên được cảnh tượng đó, chừng nào con sống. Nhiều đêm choàng thức tôi vẫn nhìn thấy trước mắt những người đàn bà đó, đám con nít đó...”. Nhưng phải đợi đến khi xuất ngũ, khi không còn bị đe dọa bởi sự trả thù của các “sát thủ” Tiger Force trong môi trường chiến trường, ông mới có thể tố cáo. Và chính phủ Mỹ đã bắt đầu điều tra từ những cáo buộc của Dennis Stout. Mãi đến khi tiếp xúc các nhà báo The Blade, Dennis Stout vẫn còn giữ nguyên nỗi bức xúc phải nói ra sự thật: “Hàng trăm đàn bà và trẻ con đã bị giết vô cớ. Đó là tội giết người. Và tôi sẽ nói vậy cho tới lúc chết”. Buried Secrets, Brutal Truth cho thấy khái niệm thời sự có thể hiểu theo nghĩa rộng, không chỉ nhằm vào những sự việc “đương thời”. Đối tượng, đề tài để làm phóng sự điều tra cũng thế. “Điểm nóng” không nhất thiết phải là “lửa ngọn” mà có thể là “than vùi”. Điều quan trọng, và hấp dẫn nữa, là dù câu chuyện đã xảy ra hơn 36 năm về trước nhưng đến nay vẫn còn trong bí mật, vẫn cần phải điều tra để phơi lột sự thật trước công chúng. Và cuộc “khai quật” quá khứ là nhằm vào “thời sự”, vào hiện tại, và cả tương lai. Trưởng nhóm phóng viên điều tra Michael D. Sallah cho biết: “Đưa ra ánh sáng vụ việc bị dìm vào bóng tối là để những vụ việc như thế hiện nay sẽ không bị che khuất nữa. Không ai trong chúng ta muốn phải chờ đợi đến 36 năm sau để đọc được sự thật về một vụ thảm sát vừa xảy ra tại cuộc chiến ở Iraq chẳng hạn”. Nghệ thuật trình bày sự thật Câu chuyện được các nhà báo The Blade kể theo phong cách cổ điển: chương hồi. Các chương lần lượt mở ra các sự thật khủng khiếp trong chiến tranh Việt Nam, dù chỉ thu gọn trong một thung lũng hoang vắng và chỉ với một đơn vị nhỏ trong quân đội Mỹ tham chiến ở Việt Nam. Các tác giả không ngại lặp lại sự kiện trong các chương khác nhau, để xoáy sâu vào vấn đề, để khắc họa chân dung kẻ thủ ác, để tô đậm nỗi đau đớn hãi hùng của nạn nhân. Sự lặp lại nằm trong ý định của các tác giả, được sắp xếp, phân bố hợp lý, đan cài và tác động qua lại. Một cuộc bắn giết tập thể nông dân trên cánh đồng trống trải ở chương này do chính một thành viên Tiger Force nhớ lại hành vi ác độc đến phi lý của mình và đồng đội thời trai trẻ. Ở chương khác một người dân ở thung lũng sông Vệ vừa khóc vừa kể lại cái chết thảm của cha mình ngay trước mắt mình trong cuộc thảm sát. Ở một chương khác sự kiện này được ghi lại bởi điều tra viên Bộ Quốc phòng Mỹ. Ở chương khác nữa tội ác này được phân tích bởi một chuyên gia... Mỗi góc nhìn có cái chung, cái riêng nhưng hiệu quả cuối cùng là cung cấp sự thật, kể cả khi “sát thủ” tìm cách nói lời biện hộ cho hành vi phi nhân tính của hắn hay tiếp tục trơ tráo như James Hawkins, trung úy chỉ huy Trung đội Tiger Force, nay đã về hưu với hàm thiếu tá: “Tôi không hối hận điều gì cả!” Tất nhiên không phải thành viên nào của Tiger Force cũng khát máu. Nhưng hầu hết những người không đồng tình với nhóm thủ ác đã không dám phản kháng ra mặt vì sợ bị giết. Chỉ trung úy Donald Wood và trung sĩ Gerald Bruner là hai trường hợp ngoại lệ. Khi một nông dân tay không đang quỳ lạy xin tha mạng bị bắn vào đầu, Gerald Bruner còn cam chịu, nhưng khi đồng đội chĩa súng lục 45 ly vào đầu một cậu bé –là em trai của người nông dân vừa bị giết – thì anh đã nâng súng, hướng về phía đồng đội, tuyên bố sẽ bắn ngay những ai còn tiếp tục giết thường dân. Cứu được cậu bé nhưng anh bị cấp trên đưa đi gặp bác sĩ tâm thần. Và cũng như trung úy Donald Wood, người phản đối trung úy James Hawkins ra lệnh giết hại dân thường, anh bị điều khỏi Tiger Force. Buried Secrets, Brutal Truth không đặt trọng tâm vào việc mô tả các hành vi khát máu của từng thành viên Tiger Force, mặc dù các tác giả đã làm người đọc rùng mình, mất ngủ bởi sở thích lột da đầu, cắt tai xâu thành chuỗi đeo vào cổ, hãm hiếp phụ nữ thoải mái, thử súng bằng “bia di động” là dân lành, và vô số hình thức giết chóc man rợ khác của những binh sĩ Tiger Force. Mà Buried Secrets, Brutal Truth muốn trình bày một thực tế quan trọng hơn và đến nay vẫn tồn tại trong đời sống một bộ phận quân nhân Mỹ: chiến tranh khốc liệt đã hun đúc một thứ “văn hóa” lính tráng ngoài chiến trường là khuyến khích nhau thực hiện tội ác và che giấu tội ác trong đơn vị. Thứ “văn hóa” ấy thường được khởi xướng và bảo vệ bởi các sĩ quan chỉ huy đơn vị. Trả lời phỏng vấn của The Blade, cựu binh William Carpenter thừa nhận rằng hồi ấy ông đã cố không bắn vào những người dân, mà ông biết rõ là họ không muốn cũng như không có khả năng làm phiền gì đến ai hết, nhưng đã không dám ngăn cản đồng đội, càng không dám lên tiếng tố cáo tội ác xảy ra trước mắt mỗi ngày vì trong đơn vị ngấm ngầm thi hành một thứ luật riêng, bất thành văn, gọi là “luật im lặng”. Ai phạm luật sẽ không có cơ may sống sót để trở về với gia đình. Theo các chuyên gia tâm lý, không khí giết chóc vô tội vạ hàng ngày ấy như hàm chứa độc tố, dần dần thâm nhập, làm biến cải nhân tính của binh sĩ trong các đơn vị. Hồ sơ của Bộ Quốc phòng Mỹ cho thấy y sĩ Barry Bowman đã thú nhận với điều tra viên rằng ông từng từ chối lệnh giết một tù binh, nhưng chỉ bốn tháng sau sống trong cái tập thể Tiger Force khát máu chuyên “tìm-và-diệt” bất cứ thứ gì “di chuyển được” trong thung lũng sông Vệ, ông đã không ngần ngại bắn chết một dân làng đang bị thương mà đáng ra với cương vị y sĩ ông phải cứu chữa. The Blade muốn nói đến một lò luyện con người thành dã thú. Món nợ công lý Và hơn thế, qua thiên phóng sự Buried Secrets, Brutal Truth, The Blade tự dò tìm trong hàng ngàn hồ sơ lưu trữ và khai thác ý kiến của các chuyên gia hàng đầu, có uy tín về các lĩnh vực chính trị, quân đội, luật pháp, tâm lý để chỉ ra những nguyên nhân chính trị nào, những nhân vật nào ở Ngũ Giác Đài và ở Nhà Trắng đã quyết định khép lại vụ trọng án tội ác chiến tranh của Tiger Force. Giáo sư luật và cựu chiến binh Việt Nam Michael Belknap đã nhận định trong cuốn Xét xử chiến tranh Việt Nam xuất bản 2003: Nếu tội ác giết hàng trăm người và hơn thế nữa (vì đến nay vẫn còn là con số bí mật) đầy ngẫu hứng ở thung lũng sông Vệ vào năm 1967 sớm được điều tra, xét xử thì năm sau, 1968, đã có thể hơn 500 dân làng Mỹ Lai tránh được cuộc thảm sát. Và “sự thật Mỹ Lai” cũng phải nhờ đến một nhà báo Mỹ, Seymour Hersh, làm nhân chứng và tố cáo thì mới được phơi bày trước công luận và công lý. Nhưng Buried Secrets, Brutal Truth cho thấy vẫn có một thứ tòa án khác không ngừng hoạt động trong suốt hơn 36 năm qua, bất kể ngày hay đêm và không một nghi phạm nào có thể trốn thoát vì nó hoạt động ngay trong ký ức của từng nghi phạm. Đó là tòa án lương tâm. “Đệ nhất sát thủ” binh nhì Sam Ybarra, người luôn xuất hiện với xâu chuỗi lỗ tai những nạn nhân của mình, người có sở thích lột da đầu tù binh, người từng chặt phăng đầu một hài nhi chỉ để chiếm hữu cái vòng kiền trên cổ hài nhi và dễ dàng thực hiện hàng trăm hành động khát máu khác đã không sống “dễ dàng” những ngày “hậu chiến”. Khi các nhà báo thực hiện thiên phóng sự Buried Secrets, Brutal Truth thì Sam đã qua đời vì sầu muộn từ 20 năm trước đó (1982). Họ chỉ phỏng vấn được mẹ của Sam. Bà Therlene Ramos nhớ lại hình ảnh Sam thường tìm góc tối trong nhà để ngồi uống rượu, hút cần sa, tay luôn run lẩy bẩy và không ngừng khóc lóc. “Nó thường ngồi đó và khóc. Chỉ ngồi đó và khóc. Nó bảo tôi: Con thấy khổ lắm, mẹ ơi. Con xin Chúa tha thứ cho những gì con đã làm. Con đã giết tất cả những người ấy, tất cả những thường dân ấy, tất cả những trẻ em ấy, những người chẳng hề có ý định làm hại gì đến con...”. Cũng phải đề cập đến thế mạnh của phóng sự điều tra thể hiện qua những bức ảnh ghi tại chỗ. Trong trường hợp của Buried Secrets, Brutal Truth, The Blade không thể cung cấp hình ảnh tại chỗ các vụ thảm sát nhưng đã gửi đến bạn đọc chùm ảnh của phóng viên ảnh Andy Morrison về những người Việt đương thời ở sông Vệ đang hồi tưởng quá khứ và tiếp tục đau đớn bởi tội ác đã bắt đầu từ hơn 36 năm trước nhưng đến nay vẫn chưa được kết thúc trong công lý. Thật khó lòng cầm được nước mắt khi nhìn vào đôi mắt ràn rụa nước mắt của cô hướng dẫn viên du lịch 20 tuổi Trần Thị Anh Thư khi kể chuyện với du khách về chiến tranh ở Quảng Ngãi hay đôi mắt già nua nhắm nghiền cho nước mắt chảy lặng vào bên trong của ông Kiều Trác khi hồi tưởng cảnh ông chứng kiến giây phút cha mình ngã chết trên thảm lúa ở sông Vệ bởi viên đạn bắn ở cự ly gần của một thành viên nào đó thuộc trung đội thám sát khát máu Tiger Force năm 1967. Buried Secrets, Brutal Truth bằng nhiều thủ pháp phóng sự đã nỗ lực phơi bày sự thật bị nhốt trong kho lưu trữ. Nhưng trình bày sự thật trên mặt báo không chỉ để đọc theo lối tiêu khiển, đáp ứng thị hiếu tò mò của bạn đọc. Giá trị của một thiên phóng sự điều tra được đo bằng giá trị sự thật nó cung cấp và mức độ tác động của nó vào đời sống công lý. Sau khi Buried Secrets, Brutal Truth gây tiếng vang lớn với sự hỗ trợ đáng kể của giải thưởng Pulitzer, đã có dấu hiệu Lầu Năm Góc và Nhà Trắng phủi bụi bộ hồ sơ tội ác chiến tranh xảy ra ở thung lũng sông Vệ xa xôi. Xa xôi cả thời gian lẫn không gian. Cựu phóng viên chiến trường Dennis Stout và cựu y sĩ Rion Causey cho tờ The Blade biết rằng điều tra viên của Bộ Quốc phòng Mỹ đã liên lạc với họ đầu tháng 2 năm 2004 như những nhân chứng để lấy lại lời khai về các tội ác mà Trung đội thám báo Tiger đã thực hiện tại thung lũng sông Vệ. Cả hai nhân chứng tỏ ra hưng phấn và không kém phần ngạc nhiên về hiệu quả ban đầu của thiên phóng sự. Nhưng các nhà báo The Blade biết rằng tiến trình đấu tranh cho công lý còn dài và cũng không dễ dàng hơn trước đây. The Blade thường xuyên yêu cầu các đơn vị của quân đội Mỹ có trách nhiệm về vụ án cung cấp thông tin cập nhật nhưng hiếm khi họ nhận được hồi âm. Nói như Michael D. Sallah, một trong ba tác giả của trường thiên phóng sự Buried Secrets, Brutal Truth, đến nay quân đội Mỹ vẫn đang nợ một lời giải thích cho người dân hai nước, Mỹ và Việt Nam. Còn với ba phóng viên Michael D. Sallah, Mitch Weiss, Joe Mahr của The Blade, người Việt Nam sẽ cảm thấy mắc nợ họ nếu không nói lên một lời cảm ơn./. Cách đưa tin về các cuộc họp, hội nghị Đưa tin về cuộc họp Nếu chính phủ hoặc cơ quan hoạch định chính sách tổ chức cuộc họp thì phóng viên cần tập trung xem trong cuộc họp có hành động gì và tác động của nó với độc giả thế nào. Có bầu bán gì không? Có phải ủy ban gợi ý tăng lương cho giáo viên không? Hay tăng thuế đối với các cửa hàng? Hay là thông qua ngân sách mới? Nếu không có hành động gì thì phải tìm hiểu lý do tại sao hoặc tập trung vào tranh luận đã diễn ra tại cuộc họp đó. Theo cuối "Cẩm nang viết tin" của Peter Eng và Jeff Hodson, do Quỹ Tưởng niệm Báo chí Đông Dương phát hành, bài viết về cuộc họp nên có các yếu tố như sau: - Ai chủ trì cuộc họp? - Mục đích của cuộc họp? - Có hành động gì? - Vì sao có hành động? - Bình luận của những người tham gia/quan sát? - Ai sẽ bị ảnh hưởng bởi hành động đó, và bình luận của họ? - Nếu chưa có hành động gì thì hãy xem có sự nhất trí rằng cần phải có hành động hay không? - Nếu không có hành động thì có ai nói điều gì quan trọng hay đáng chú ý không? - Hoàn cảnh của vấn đề mà họ thảo luận? Phần mào đầu dưới đây lấy từ một tờ báo tiếng Lào, cho chúng ta biết ai ở hội nghị và chủ đề chung mà họ thảo luận là gì. Nhưng lại không nói họ thảo luận như thế nào về chủ đề đó. Đây là một lỗi thường gặp ở các nhà báo Đông Nam Á. Đại tá Buuasieng Champaphanh, chủ nhiệm tiểu ban của Lào và thư ký tiểu ban của Thái Lan, thiếu tướng Serirath Thinrath cùng nới với báo chí Lào và Thái Lan về tình hình ở Vang Tao, xảy ra hôm 3/7 trong một Hội nghị của Ủy ban Gìn giữ An ninh Biên giới Lào-Thái Lan. Sau đó trong tin, chúng ta biết thêm về tình hình: "Bọn thảo khấu có vũ trang đã tấn công một đồn biên phòng và bắt các quan chức hải quan làm con tin." Vị đại tá Lào cho biết quân đội hai nước đang hợp tác để gìn giữ hòa bình ở biên giới. Nhưng thông tin đó lẽ ra phải đưa lên mào đầu mới phải. Dưới đây là toàn văn một tin khác, lấy từ một tờ báo tiếng Anh của Lào: Các em gái hút thuốc nhiều hơn Tại cuộc họp một ngày để hoạch định chính sách quốc gia về kiểm soát thuốc lá ở Lào, diễn ra tại Khách sạn Lào Plaza hôm 24/7, Tiến sĩ Somchai Pholsena, giám đốc Trung tâm Giáo dục Thông tin Sức khỏe, cho biết số thanh niên mới lớn hút thuốc - đặc biệt là các em gái, đã tăng lên. Cuộc họp được Cơ quan Cứu trợ Phát triển Adventist tài trợ và có sự tham gia của 40 đại biểu từ Bộ Y tế và ngành liên quan. Một số đại diện của các cơ quan quốc tế cũng có mặt và cuộc họp do Thứ trưởng Y tế chủ trì. Chương trình nghị sự gồm có thảo luận và báo cáo về tình hình và việc kiểm soát hút thuốc lá trên thế giới nói chung và ở Lào nói riêng, tác động xấu của thuốc lá tới sức khỏe, thông tin về nhập khẩu và thuế thuốc lá, các chiến lược tương lai và chính sách kiểm soát thuốc lá. Ở vùng đô thị, 25% đàn ông và 1,5% phụ nữ Lào hút thuốc. Ở vùng nông thôn, 60% đàn ông và 30% phụ nữ hút thuốc. 70-90% những người hút thuốc ở Lào là người dân tộc thiểu số. Lào có hai nhà máy thuốc lá sản xuất ra sản phẩm mang nhãn hiệu Adeng và Dokmeydeng. Hai đơn vị này nhập khẩu thuốc lá nhãn hiệu 555 và Marlboro./. Phần mào đầu nói rằng mục đích của cuộc họp là lập ra chính sách kiểm soát việc hút thuốc lá. Nhưng đọc từ đầu đến cuối tin chẳng có chỗ nào chỉ ra được là cuộc họp đã đạt được cái gì. Cuộc họp có đưa ra chính sách nào không? Bất kỳ chính sách mới nào cũng tác động tới nhiều người. Nếu cuộc họp không đưa ra được một chính sách nào thì vì sao nó thất bại? Phần mào đầu có một số ý tốt: Đã kể ra được một câu nói hay tại cuộc họp. Nhưng thông tin đó không hề được giải thích trong phần còn lại của tin. Vì sao lại có nhiều trẻ em gái hút thuốc hơn? Số trẻ em gái hút thuốc tăng bao nhiêu? Có biện pháp kiểm soát nào được bàn luận tại cuộc họp không? Tin này nói cho độc giả biết chương trình nghị sự của cuộc họp nhưng không nói những ý kiến chính thức được đưa ra là gì. Các thành viên của cuộc họp có đồng ý với các ý kiến đưa ra hay không? Tin này cũng cho chúng ta biết một vài thực tế về tỷ lệ người hút thuốc và nhãn hiệu thuốc. Nhưng hoàn cảnh chính lại thiếu: Chính sách kiểm soát thuốc lá hiện nay là gì? Bối cảnh là gì? Vì sao chính phủ lại quan tâm giải quyết vấn đề này? Hãy theo dõi một bài viết (sẽ cập nhật) về một cuộc họp ngoại giao lớn, xem cái nào khó đưa tin hơn và khó viết hơn. Đưa tin về hội nghị Hội nghị khó đưa tin. Hội nghị thường được các học giả, các tổ chức phi chính phủ, các nhóm chuyên viên và chính phủ tổ chức nhằm trao đổi ý kiến và thường có ít hoặc không có hành động nào được đưa ra. Nếu hội nghị có một người phát biểu chính thì lời bình của người đó có thể lấy làm chủ đề tập trung cho bài viết. Nếu nhiều đại biểu đưa ra các giải pháp cho một vấn đề thì những giải pháp đó là chủ đề của bài viết. Phóng viên cần tìm cách nói chuyện với các đại biểu trong giờ giải lao, đề nghị họ nói rõ ý kiến của mình đối với một vấn đề nào đó. Hội nghị không phải lúc nào cũng cho ra được những tin, bài hay, nhưng đó là nơi phù hợp để gặp các chuyên gia và nói chuyện về ý tưởng viết tin, bài. Cũng giống như khi đưa tin về cuộc họp, cần tránh kiểu chỉ liệt kê trong phần mào đầu về ai, ở đâu và khi nào. Kiểu như tin dưới đây lấy từ một tờ báo tiếng Việt: Hội nghị kiểm điểm hai năm (1999-2000) chiến dịch chống ma túy và các tệ nạn của các công đoàn viên do Liên đoàn Lao động Việt Nam tổ chức, đã kết thúc vào ngày 20/3 ở Quảng Trị. Sau đó, tin này trích dẫn một quan chức hàng đầu nói rằng mà túy và "tệ nạn xã hội" không giảm vì các công đoàn viên không cảm thấy bức xúc về nó. Ông đề nghị cần phải có các biện pháp chỉnh đốn. Những ý kiến này lẽ ra phải đưa lên phần mào đầu mới phải./. ________________________________________ Phẩm chất của phóng viên giỏi Không ít đồng nghiệp của tôi cũng luôn tự huyễn hoặc rằng cái nghề báo cho phép họ "thét ra lửa." Một người bạn còn tâm sự rất chân thành rằng tôi nên học theo một số "hình mẫu" là "biết đánh ai và nương ai" để... tăng uy tín cho tòa soạn và nâng cao đời sống cho phóng viên, biên tập viên của tôi (?!). Tôi chỉ nghĩ đơn giản rằng nhà báo cũng là một nghề như bao nghề trong xã hội. Việc lợi dụng nghề nghiệp của mình để ra oai hoặc tìm kiếm lợi ích kinh tế thì đương nhiên là không nên, nhưng điều đầu tiên cần thiết là hãy nhìn nhận nó một cách hết sức bình thường nhưng phải ý thức được cái trách nhiệm xã hội hơi đặc biệt của nghề này. Vai trò của phóng viên Phóng viên là những người giữ một trong những công việc quan trọng nhất trong bất cứ một xã hội nào. Hoàn cảnh làm việc của các phóng viên khác nhau tùy từng quốc gia. Tại một vài nước, chính phủ hay các chính đảng kiểm soát ngành truyền thông. Tại một số nước khác, các cá nhân hay công ty làm chủ. Tại nhiều nước, ngành truyền thông gồm cả hai loại. Nhưng theo hai tác giả Peter Eng và Jeff Hodson trong cuốn "Cẩm nang viết tin" (Quỹ Tưởng niệm Báo chí Đông Dương phát hành) cho dù hoàn cảnh ra sao đi nữa, thì tất cả các nhà báo giỏi đều có cùng chung một mục đích cơ bản. Họ cung cấp cho người đọc những tin tức cần thiết để hiểu về thế giới chung quanh và để đi đến các quyết định trong đời. Người đọc dựa vào các phóng viên để biết tin tức về cộng đồng của họ, về chính phủ, hoạt động kinh doanh, thể thao, sức khỏe v,v... Với các tin tức đó, người đọc quyết định nên xem những gì trên truyền hình, ăn uống những gì, mua xe gắn máy loại gì, cho con cái đi học ở đâu, bỏ phiếu cho ai trong cuộc tuyển cử sắp tới, và hơn thế nữa. Thỉnh thoảng, những tin này mang tính chất sống còn. Một chính trị gia Thái Lan cho rằng cơ quan dự báo thời tiết đã không kịp thời thông báo cho dân làng ở một tỉnh miền Bắc biết rằng sắp có bão, khiến cho 30 người bỏ mạng vì lụt. Theo ông, cơ quan dự báo thời tiết cần đến các phương tiện truyền thông để loan đi những tin tức của họ một cách nhanh chóng và hữu hiệu cho mọi người cùng biết. Vì nhiều người thường đọc hay nghe các tin của họ cho nên các phóng viên cần phải tỏ ra có trách nhiệm. Trách nhiệm đầu tiên của một phóng viên giỏi là trách nhiêm đối với người đọc. Trong một cuộc hội thảo về tin tức, khi được hỏi: ‘vai trò của phóng viên là gì?’, các phóng viên Việt Nam, Campuchia, Thái Lan, Lào và Myanmar đã nêu những điểm chính sau: - Tường thuật sự thật. - Bắc cầu giữa chính phủ và người dân - Thông báo cho người dân biết về các vấn đề mới - Giáo dục, giải trí, giải thích - Bảo vệ quyền lợi của người dân Các phóng viên này đồng ý rằng công việc của họ là cho người dân biết tin tức chính xác và kịp thời. Họ cũng nói họ viết tin cho người đọc. Tầm quan trọng của độc giả Rất nhiều phóng viên quên mất độc giả. Thay vào đó, họ viết bài để làm vừa lòng chủ biên hay nguồn cung cấp tin của họ, những người họ dựa vào để lấy tin viết bài, kể cả các viên chức chính phủ. Nhiều phóng viên có hành động như vậy vì họ gặp chủ biên và những người cung cấp tin cho họ hàng ngày. Họ muốn làm vừa lòng những người này. Nhưng khi các phóng viên viết bài cho chủ biên và những người cung cấp tin, họ hay có thói quen đưa những chi tiết mà chỉ những giới này quan tâm đến. Nhiều độc giả không hiểu nổi bài của họ. Hoặc các bài viết của các phóng viên đó không có nghĩa lý gì đối với đời sống của bạn đọc. Các phóng viên giỏi không bao giờ quên rằng họ viết cho ai. Một nhật báo có số phát hành lớn – chẳng hạn như báo Thai Rath tại Thái Lan – có nhiều loại độc giả, đó là các viên chức hàng đầu trong chính phủ, các thương gia giầu có, tài xế taxi, người bán hàng rong. Báo Thai Rath tường thuật về nhiều vấn đề chính trị, kinh tế, xã hội khác nhau. Các phóng viên của báo này cố gắng viết một cách rõ ràng và đơn giản để tất cả độc giả đều hiểu câu chuyện. Mặt khác, các phóng viên của những tạp chí văn hóa phổ thông và giải trí – chẳng hạn như tờ Tuosanavadei Pracheaprey tại Campuchia – biết rằng nhiều độc giả của họ còn trẻ và để ý nhiều đến thời trang, âm nhạc và các ngôi sao màn ảnh. Vì thế họ chú trọng đến các đề tài này, và viết về các đề tài đó một cách dí dỏm. Họ không chú trọng đến chính trị hay chính phủ. Các phóng viên giỏi biết rằng họ phải biết kể chuyện khéo. Nếu họ không trình bày các tin tức của họ một cách khéo léo thì người đọc sẽ không đọc bài của họ và có thể sẽ mua báo khác. Phẩm chất của phóng viên giỏi Theo các ý kiến tại cuộc hội thảo kể trên, một phóng viên giỏi cần có những phẩm chất sau: - Đặt nhiều câu hỏi - Biết cân đối và công bằng - Đáng tin cậy và có trách nhiệm với độc giả - Lấy tin từ nhiều nguồn tin và kiểm chứng các tin của họ - Chân thật và không đánh cắp tin của các phương tiện truyền thông khác Tất cả các ý kiến này đều đúng. Các phóng viên giỏi cũng đều có tính tò mò. Họ luôn luôn muốn biết sự việc xoay vần ra sao, và lúc nào cũng theo dõi tin tức. Họ để ý quan sát. Họ nhận ra những điểm khác thường trên đường phố mà những người khác không để ý. Họ biết lắng nghe, nhưng nghe một cách thận trọng. Họ không chấp nhận một điều gì đó là đúng chỉ vì giới chức chính quyền nói là đúng. Họ độc lập. Họ không để cho những người khác lợi dụng họ vào lợi ích riêng. Họ tìm biết cả hai mặt của vấn đề và kiểm tra lại xem tin của họ có thực sự chính xác hay không. Các phóng viên giỏi rất có kỷ luật: Họ không để cho mình bị mất tập trung để có thể viết xong bài kịp với kỳ hạn. Khi gặp khó khăn, họ không bỏ cuộc mà tìm cách khác để biết sự thật. Họ chỉ viết về sự thật vì đó là điều độc giả của họ muốn biết và cần biết; họ không đưa ý kiến riêng vào trong bài. Nhiều phóng viên giỏi cũng rất có lòng thương người. Họ khó chịu khi thấy người này áp bức người kia. Họ cảm nhận những thống khổ của những người khác và hiểu những vấn đề của người khác. Họ muốn viết về những vấn đề đó để thế giới biết đến và có biện pháp giải quyết./. ________________________________________ Chú ý đến cách viết Quy tắc 2.10 Chúng ta viết với hai mục đích: viết cho người khác đọc và viết cho bản thân mình đọc. Viết cho bản thân thế nào không phải là một điều quan trọng. Bạn có thể viết những ký hiệu viết tắt nguệch ngoạc hoặc viết như một đứa bé 5 tuổi. Nhưng cách bạn viết cho người khác lại vô cùng quan trọng. Người ta sẽ đánh giá: * Nội dung bạn viết. * Bài viết của bạn trông như thế nào. Lúc này bạn có thể nói “Tôi có bao giờ viết đâu, tôi đánh máy đấy chứ”. Vậy bạn sẽ trình bày bản đánh máy của mình như thế nào và tại sao lại lựa chọn như vậy. Bạn dùng cỡ chữ bao nhiêu và tại sao lại thế? Và bạn vẫn phải ký vào bản đánh máy đó. Người khác có thể đánh giá chữ ký của bạn cũng như đánh giá những điều khác. Đã có lần có người bảo chữ ký của tôi thể hiện tôi là một người giàu có. Mặc dù điều đó sai hoàn toàn, nhưng tôi đã thể hiện được hình ảnh mà tôi muốn thể hiện. Điều cuối cùng tôi muốn nói về vấn đề chữ ký: hãy ký lớn, chữ ký lớn - tầm vóc chủ nhân của nó cũng lớn. Nếu bạn hay phải viết tay thì bản viết tay của bạn cần: * Dễ đọc. Ai cũng có thể đọc bài viết của bạn. Nếu viết khó đọc thì chẳng có lý do gì để viết cả, và điều đó cũng thể hiện bạn thật khiếm nhã khi không muốn nỗ lực để có một bài viết tử tế. * Rõ ràng. Không gạch xoá, các dòng chữ hài hòa và những đặc tính tương tự. * Có phong cách. Có thể viết bay bướm một số chữ. * Chín chắn. Chữ viết đủ và liền nét. * Nhất quán. Cách viết ở cuối trang nên giống cách viết ở đầu trang. Hãy để ý đến lề và độ nghiêng chữ viết của bạn. Có thể bạn không để ý nhưng lề giấy, chữ ký hay hình thức viết nghiêng về bên phải thể hiện người viết đang phiền muộn. Người lạc quan luôn viết chữ đứng thẳng. Nếu bạn đánh máy, hãy dùng phông chữ Times New Roman hoặc Arial, cỡ chữ 12 và nên hạn chế dùng chữ đậm, nghiêng hay gạch chân. Đừng bao giờ dùng nhiều kiểu chữ hay cỡ chữ khác nhau, người ta sẽ hình dung bạn là một người không ổn định, không chín chắn cho dù bạn chỉ muốn dùng để bài viết của mình thêm sinh động. Chia sẻ cách viết bài Báo, thông tin Các bạn thân mến! dưới đây là cách viết bài . Who, what, where, time. Các sách dạy đều như thế, nhưng viết được hay không cũng là kỷ năng của từng người. Trích từ link: http://www.saga.vn/Kynangcongviec/Kynangviet/810.saga 1. Thông tin cốt lõi của một sự kiện thời sự Thông tin chính được tóm tắt trong 6 câu hỏi mà bạn cần giải đáp: • Ai? Nhận dạng của nhân vật mà bạn nói đến phải đầy đủ: tên, phẩm chất, chức vụ... Cái gì? Đây là thông tin chủ yếu: Ai làm gì? Cái gì sắp diễn ra? Có chuyện gì? • Ở đâu? Luôn luôn chú ý thông tin đầy đủ. Chỉ nói một sự kiện đã diễn ra ở chỗ này, chỗ kia thì chưa đủ, bạn phải nói chính xác tối đa không gian xảy ra sự kiện: địa chỉ, căn phòng diễn ra một cuộc họp chẳng hạn. • Khi nào? Ngày, giờ. Ở đây cũng cần chính xác: nói rõ thứ mấy. Ví dụ: thứ ba tuần trước vào lúc 18h30 chứ không phải Tối ngày 18. • Như thế nào? Là rõ thông tin "việc này diễn ra như thế nào?". Đừng quên thông tin-dịch vụ. Nếu bạn đang nói về một buổi hoà nhạc, hãy nói rõ làm thé nào để đến đó, gửi xe ở đâu, đặt chỗ trước với ai, chương trình hoà nhạc, dàn nhạc... • Tại sao? Chỉ ra các nguyên nhân của sự kiện. 2. Thông tin cốt lõi của bài viết tổng hợp, điều tra, phóng sự Ở đây, phải truyền tải một "thông điệp" tới độc giả: thông điệp kết luận của người viết. Trước khi viết, người viết phải suy nghĩ làm thế nào để nổi bật lên thông điệp đó, bằng thông tin, bằng cái mới, cái hấp dẫn và cái chính xác. Chỉ cần liếc qua là độc giả có thể đọc cái mình tìm kiếm. Đừng ngại liệt kê 6 câu hỏi và trả lời chúng trên giấy, nhất là khi viết một chủ đề phức tạp. Có thể thấy rõ tác dụng của kỹ thuật nêu bật trước thông tin chủ yếu. Người viết sẽ có được những yếu tố thông tin để viết tít, sapô, mở đầu, kết bài, tít xen và chú thích ảnh. Khi đã được cụ thể hoá bằng dàn ý, thứ tự các thông tin phụ thuộc nhiều vào chọn lựa này, chúng ta sẽ phát triển những thông tin mà thông điệp chính chứa đựng. 3. Thực hiện thế nào? Cách thứ nhất: tưởng tượng bạn phải trao đổi với một đồng nghiệp hoặc người bạn trong vài phút, qua điện thoại chẳng hạn, cốt lõi của sự kiện mà người đó cần biết. Cách thứ hai: đánh dấu trên giấy những chi tiết quan trọng nhất, sau đó sắp xếp lại theo hai hoặc ba chủ đề hoặc tin. 4. Quy tắc cần nhớ Viết thông điệp cốt lõi trước khi bắt đầu bài báo, thậm chí trước khi xây dựng dàn ý. Viết thông điệp đó thật súc tích, trong một hoặc hai câu. Khi viết, tìm cách diễn đạt thông điệp đó chính xác nhât, cụ thể nhất. Suy nghĩ chín trong đầu trước khi viết. 5. Tin ngắn Đây là thể loại ngắn nhất và chắc chắn được đọc nhiều nhất. Vì dễ đọc nên tin ngắn giúp người ta nắm được một sự viẹt một cách nhanh nhất. 44 từ, gần 300 ký tự: đó chính là tiêu chí. Tin ngắn chỉ dài một đoạn và có thể đọc một hơi. Một hay hai câu là đủ. Không có tít. Những từ đầu tiên là những từ khoá (mang thông tin), đôi khi được in chữ đậm. Chúng giữ vai trò là tít. Dòng đầu tiên thường bắt đầu bằng một ký tự gọi là "con bọ". Viết một tin ngắn như thế nào? Cần phải lựa chọn thông tin sao cho chỉ giữ lại thông tin chính, cô đọng chúng một cách tối đa bằng cách dùng từ ngữ đơn giản và chính xác. Câu đầu tiên thường súc tích dưới dạng chủ ngữ-động từ-bổ ngữ. 6. Tin sâu Tin sâu dài hơn tin ngắn. Nó cho phép phát triển một chút thông tin và giải thích thêm (như thế nào, tại sao...). Có thể nhắc lại những sự việc diễn ra trước đó, đưa ra những thông tin về tiểu sử, trích dẫn một số lời phát biểu. Tuy vậy, tin sâu bao giờ cũng chỉ đưa ra một thông tin duy nhất (giống tin ngắn). Ít khi một tin sâu vượt quá 2000 ký tự. Có thể gồm nhiều đoạn: đoạn đầu là tin ngắn. Tin sâu có một tít mang tính thông tin nhưng không có sapô. Nếu dài, nó có thể có tít xen. Tin sâu có kết cấu kim tự tháp ngược. Hướng dẫn khi viết bài cho trang web. Nói ÍT Đây là điều quan trọng nhất khi viết bài trên mạng. Bởi vì người lướt web chỉ thực sự đọc lướt thôi chứ ít khi đọc từng chữ, cho nên nếu nội dung cô đọng thì người lướt web có thể nắm bắt dễ hơn. Một cách viết đơn giản là viết thật cô đọng, sau đó thì cắt tỉa, giảm bớt và cuối cùng là hoàn thiện bài viết. Kim tự tháp đảo ngược Kiểu viết kim tự tháp là kiểu viết khi bạn học trong trường học. Bởi vì cách viết thông thường giống như một hình kim tự tháp. Bạn bắt đầu bằng phần tạo nền móng bằng cách cung cấp rất nhiều thông tin bổ trợ từ nhiều nguồn, nhiều tài liệu và nhiều nghiên cứu khác nhau. Sau đó bạn sẽ tóm tắt, phân loại những thông tin hỗ trợ đó thành một đoạn nhỏ hơn. Cuối cùng bạn kết thúc bài viết bằng một đoạn kết luận. Kiểu viết kim tự tháp tạo cho người đọc phải làm việc rất nhiều trong suốt quá trình từ nền móng đến chóp nhọn cuối cùng. Nhưng kiểu viết này không phù hợp với nội dung của các trang web trên mạng. Kiểu thích hợp phải là kiểu kim tự tháp nghịch đảo, cách viết này được bắt nguồn các phóng viên. Sử dụng kim tự tháp nghịch đảo cho nội dung của trang web. Kiểu kim tự tháp nghịch đảo này đảo ngược cả quá trình, bằng cách đặt những thông tin quan trọng lên trước tiên, và theo sau nó là những thôn tin chi tiết khác. Một đoạn khái quát sẽ giúp người đọc hiểu ra những vấn đề chính và mục đích của bài viết ngay lập tức, nó cho phép người đọc đưa ra quyết định nhanh chóng là sẽ đọc tiếp hay không. Dồn nhiều nội dung quan trọng lên trên Khi một trang bất kỳ dài hơn một lần màn hình, bạn hãy dồn nội dung quan trọng lên trên hết. Bởi khi người đọc đọc lướt qua thì họ sẽ thấy tiêu đề, đoạn mở đầu và từ đầu tiên của một câu. Cho người lướt web biết họ có đến đúng chỗ hay không. Ngắn và cô đọng. Bạn hãy loại bỏ những từ, câu hoặc cả đoạn văn nếu nó không giúp bạn thể hiện ý mình muốn nói. Bạn có thể nói điều gì đó chỉ trong vài từ không? thêm nữa bạn hãy bắt đầu một đoạn văn bằng những thông tin quan trọng trước. Sử dụng những câu tiêu đề Một câu tiêu đề mạnh mẽ, thu hút ở trên cùng của một trang có thể tạo ra sự khác biệt giữa những trang sẽ được đọc hoặc bị bỏ qua. Câu tiêu đề và trật tự thấp dần kiểu cách dòng giữa những đoạn văn sẽ hấp dẫn mắt hơn là một đoạn dài mà không có điểm dừng. Một khi bạn đã thu hút được đôi mắt của người đọc, việt tiếp theo là những câu tiêu đề phải thu hút được sự chú ý của họ. Tám ví dụ về tạo ra một câu tiêu đề Hãy sử dụng câu tiêu đề có trong tài liệu để cho người đọc có thể nắm bắt nội dung dễ hơn khi đọc lướt. Những câu tiêu đề hay là những câu giống như bạn chuẩn bị ý khi viết văn vậy, do đó người đọc có thể lướt qua một lần và xem xem nội dung của trang này về cái gì và có quyết định đọc tiếp hay không. Hãy quan tâm đến mục đích của người đọc website Khi bạn muốn nói cái gì mà người đọc sẽ làm, hãy thể hiện nó trong những thuật ngữ sau. Câu mệnh lệnh là loại câu thu hút sự chú ý và rất hữu dụng, cho nên nó phải được đặt ở những đoạn trên cùng. "Xem ở đây", "Vào đây", "Liên lạc ở đây" nhưng bạn phải dung hoà được hai yếu tố là chỉ đạo người đọc nhưng người đọc phải thấy thích thú khi được chỉ đạo. Hãy thực tế đừng tỏ ra bí ẩn. Giọng điệu khi viết phải phù hợp với người đọc và mối liên hệ của họ với trang web. Đừng tự tỏ ra bí ẩn. Đừng tự cho rằng bạn thu hút được hoàn toàn sự chú ý của người đọc. Bạn có thể không làm được vậy đâu! bạn thực sự phải làm rất vất vả để thu hút được sự chú ý của người đọc online. Thực tế ở đây có nghĩa rằng bạn nến tránh bắt đầu bằng những câu hỏi ví dụ như: bạn đã bao giờ thấy việc đó xảy ra chưa? đây là thứ bạn cần. Hãy dùng giọng điệu mà bạn muốn dùng. Bạn đơn giản là không có thời gian để mong người đọc đoán xem bạn muốn nói gì, hãy nói thật nhanh trước khi họ đi mất. Tạo ra sự tin cậy Hãy nhớ rằng bạn đang làm việc trong một môi trường ít độ tin cậy và bạn chỉ có một cơ hội ngắn ngủi để gửi thông điệp của bạn. Hãy tưởng tượng như khi bạn dừng ai lại trên đường phố để hỏi hoặc nói với họ điều gì. Đừng "nổ quá", hãy nói những cái gì thực tế và rõ ràng. Bạn phải thật nhiệt tình nhưng đừng thúc giục. (Sưu tầm) Chức năng và cách viết Tít Nghiệp vụ Viết báo Có thể nói tít là câu quan trọng nhất trong một bài viết trên báo, dù là một tin ngắn hay một phóng sự. Hãy tưởng tượng trong một buổi sáng bận rộn, độc giả chỉ có thời gian cho những gì họ coi là quan trọng nhất. Tít là yếu tố chính yếu ở mức độ đọc đầu tiên, và nó quyết định số phận của bài báo. Vì vậy, đừng bỏ qua! Giảng viên Fabienne Gérault thuộc Đại học Báo chí Lille, Pháp, nêu lên sáu chức năng chủ yếu của tít: - Thu hút sự chú ý vào trang giấy; - Cung cấp thông tin chính trong một cái liếc mắt; - Giúp độc giả lựa chọn bài; - Khiến độc giả muốn đọc; - Tổ chức trang; - Sắp xếp thông tin. Các loại tít:- Tít phụ: thường đóng vai trò định vị sự việc: chỉ rõ thời gian và địa điểm hoặc đưa ra miền thông tin. Đôi khi chỉ rút lại thành một từ. - Tít: trình bày cỡ to, chứa đựng những từ khóa. - Tít nhỏ: bổ xung thông tin cho tít (như thế nào, tại sao). - Tóm tắt: liệt kê những nội dung quan trọng được xử lý trong bài báo hoặc trong chùm bài. Tít hay cần đáp ứng những tiêu chí: - Sáng sủa, dễ hiểu: dùng từ đơn giản, cụ thể, không viết tắt. - Ngắn, mạnh, trực tiếp: loại bỏ những chi tiết phụ, rườm rà. Đi thẳng vào vấn đề chính, dùng từ mạnh, liên quan đến bài, không dùng tính từ, trạng từ, dùng câu thể chủ động, khẳng định. Có thể bỏ qua động từ. Tránh dùng dấu chấm than vì nó không thay thế được những từ mạnh. - Hạn chế dùng dấu chấm câu (trừ dấu hai chấm). - Không dùng câu hỏi. - Chính xác, trung thực. Không thay thế nội dung bằng hình thức. Không nói quá. - Thích hợp, độc đáo: một tít chỉ được dùng cho một bài báo. Tít là riêng biệt. - Phù hợp với thể loại: tít phải phù hợp với bài báo, với giọng điệu của nó, với phong cách, với thể loại báo chí. Dùng trích dẫn đối với thể loại phỏng vấn, điều mắt thấy tai nghe với thể loại phóng sự hay công thức với xã luận. Tít có tính thông tin: - Trả lời phần nào cho các câu hỏi đặt ra (chủ yếu là ai, cái gì). - Loại bỏ những câu rườm rà, những từ không cần thiết, những thông tin bổ sung. - Dựa vào những tít khác, nhất là tít lớn. - Có hai cách: chủ ngữ-động từ-bổ ngữ hoặc câu không động từ. Mỗi một cách đều có cái hay riêng. Kiểu đầu chỉ rõ hành động. Kiểu thứ hai cô đọng, nhấn mạnh từ khóa. Tít gợi: Tít gợi không đưa ra thông tin chính của bài báo, nhưng nêu ý nghĩa chung của nó bằng cách kích thích người ta đọc bài báo. Chúng ta thường thấy kiểu tít này trong các tạp chí. Khi thông điệp chính đã được xác định, chúng ta sẽ tìm một hình thức khơi gợi, một câu ngắn gọn. Có vô số cách để viết tin gợi: dùng từ gây sốc, từ đa nghĩa, câu gợi trí tò mò, một điều khó tin, một chuyện buồn cười, một mẫu nhân cách hóa, lối chơi chữ, một câu nói quen thuộc được sửa đi, một công thức, một câu ngạn ngữ… Dùng hỗn hợp hai loại tít sẽ càng hiệu quả: vừa dùng tít lớn có tính thông tin, vừa dùng tít có tính gợi. Làm thế nào để thành công? Chọn ra vấn đề chính trong thông điệp cốt lõi: một tít hay là phần cốt yếu trong thông điệp này. Khi đã viết xong bài báo, cần đặt câu hỏi: mình cần nói điều gì với độc giả? Trước hay sau khi viết bài? Có những khi chúng ta tìm ra ngay được tít trước khi viết bài. Nhưng thông thường phải viết xong bài mới đến công đoạn tìm tít.